Ekrem IŞIN: Tarikatların Gündelik Hayatı Şekillendirmesi -2-
DİPNOTLAR:
1.Tarikatların İslam coğrafyasındaki farklı bölgelerde birer toplum şekillendiricisi olarak icra ettikleri sosyo-kültürel ve siyasî faaliyetler üzerine yapılan örnek araştırmalar için bkz., Frederick de Jong, "The Sufi Orders in 19th and 20th Century Palestine", Studia Islamica, LVIII (1983), s. 149-181; Hamid Algar, "Shaykh Zaynullah Rasulev. The Last Great Naqshbandi Shaykh of the Volga-Urals Region", Muslim in Central Asia. Expressions Identity and Change, ed. Jo. Ann Gross, London, (Duke University Press), 1992, s. 112-133. 2. Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, Ankara, (SBF Yayını), 1969, s. 58. 3. Osmanlı devlet geleneği içinde köklü bir geçmişe sahip bulunan bu anlayış, imparatorluğun son dönemine kadar siyasî yönlendirme fikrinin temelini oluşturmuştur. Yakın dönem için bkz., Butrus Abu-Manneh, "Sultan Abdulhamid II and Shaikh Abulhûda al-Sayyadî", Middle Eastern Stııdies, XV (1979), s. 131-153. 4. Suraiya Faroqhi, "XVI-XV1II. Yüzyıllarda Orta Anadolu'da Şeyh Aileleri", Türkiye İktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1973), Ankara, (Hacettepe Üniversitesi Yayını), 1975, s. 197-226. 5. Şerif Mardin, a.g.e, s. 74. 6. Metin Heper, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme: Siyaset Sosyolojisi Açısından Bir İnceleme, İstanbul, (Boğaziçi Üniversitesi Yayını), 1977, s. 59 vd. 7. Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, (TTK Yayını), 1989, s. 171-185; Bu sosyal kimliğin dayandığı esaslar için bkz., Abdülbâki Gölpınarlı, "İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynaklan", İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/l-4 (1949-50), s. 3-354. 8. Mevlevilik bunun güzel bir örneğidir. Ulu Arif Çelebi'nin (719/1320) seyyah dervişliği esas alan Kalenderîlik etkisindeki faaliyetleri için bkz., Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, Istanbul, 2. bs., 1983, s. 65-95. 9. M. Fuad Köprülü, "Âşık Tarzı'nın Menşe' ve Tekâmülü Hakkında Bir Tecrübe", Millî Tetebbular Mecmuası, 1/1 (1331), s. 5-46. 10. A. Yaşar Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, İstanbul, (İletişim Yayınları), 1996, s. 32. 11. Mustafa Kara, "Melâmetiyye", İktisat Fakültesi Mecmuası, 43/1-4 (1987), s. 569-571. 12. Yeseviyye'nin Orta Asya'daki faaliyet sahası için bkz., M. Fuad Köprülü. Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, Ankara, 5. bs., (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları), 1984, s. 174-180. 13. Hindistan'daki Yeseviyye faaliyetleri için bkz., Thierry Zarcone. "Hindistan'da Türk Tasavvufu: Yeseviyye Örneği". Dergâh, İV/38 (Nisan 1993), s. 19-20. Kalenderiyye'nin Hindistan'daki faaliyetleri de Yeseviyye ile paralellik göstermektedir. Bu konu şimdilik kısmen de olsa şu çalışmalarda ele alınmıştır: Muhammad Tagi Ahmad, "Who Is a Qalandar", Journal lndian History, XXXIII (1955). s. 155-Sımon Digby, "Qalandars and Related Groups: Elements of Social Deviance in tlıe Religious Life the Dehlî Sultanate of the 13th and 14th Centuries", islam in South Asia, I, ed. Y. Friedman, Jeusalem, (Magnes Press), 1984, s. 60-108. 14. Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu 'da Türkler, çev. Y. Moran, İstanbul, (E Yayınlan), 984, s. 128-145. 15. Söz konusu tarikatların genel bir değerlendirmesi için bkz., M. Fuad Köprülü, "Anadolu'da İslâmi-Turk İstilâsından Sonra Anadolu Tarih-i Dinîsine Bir Nazar ve Bu Tarihin Menbaları", Darulfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, IV (1338), s. 297-301. 16. A. Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderiler (XIV-XVI. Yüzyıllar), Ankara, (TTK Yayını), 1992, s. 61-75; Ahmet T. Karamustafa, God's Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period 1200-1550, Salt Lake City, (University of Utah Press), 1994, s. 39-46. 17. A. Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı. Alevîliğin Tarihsel Altyapısı yahut Anadolu'da İslâm-Türk Hetero-doksisinin Teşekkülü, İstanbul, 2. bs., (Dergâh Yayınları), 1996, s. 200-211. 18. M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Ankara, 2.bs., (TTK Yayını), 1984, s. 94-102. 19. Ö. Lütfî Barkan, "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler. I. İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler", Vakıflar Dergisi, II (1942), s. 279-304. 20. Orta Asya kültür geleneğinin Anadolu'da kazandığı tasavvufî boyut için bkz., Thierry Zarcone, "Turquie et Asie centrale", Le culte deş saints dans le monde musulman, ed. M. Chambert Loir — C. Guillot, Paris, (Ecole Française d'Extreme Orienü, 1995, s. 267-307. 21. Bedii N. Şehsuvaroğlu, Göztepe, İstanbul, 1969, s. 17. 22. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. F. Işıltan, Ankara, (TTK Yayını), 1981, s. 467. 23. Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihân-niimâ, II. haz. ER. Unat-M.A. Köymen, Ankara, (TTK Yayını), 1987, s. 691 24. Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, I, Ankara, 2. bs., (TTK Yayını), 1987, s. 132. 25. Bu uygulamanın bürokrasiye yansıması Çandarlı Halil Paşa'nın katledilmesiyle başlamış ve yerine neseb bağı koparılmış devşirme yöneticilerin atanması şeklinde sürmüştür. Bkz., İ. Hakkı Uzunçarşılı, Çandarlı Vezir Ailesi, Ankara, (TTK Yayını), 1974, s. 83-84. 26. Daha geniş ayrıntı için bkz., Ekrem Işın, "Tarikatlar", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VII 1994), s. 213-217. ' 27. Halil İnalcık, The Ottoman Empire. The Classical Age (1300-1600), London, 1973, s. 141-142. 28. Ö. Lütfi Barkan, "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu olarak Sürgünler", İktisat Fakültesi Mecmuası, IX (1950); XIII (1951-52); XV (1952-54). 29. Şehrin iskânı hakkında Osmanlı kaynaklarının verdiği bilgiler oldukça detaylıdır. Bu konuda bkz.. Tursun Beğ, Tarîh-i Ebu'l-Feth, İstanbul, 1330, s. 60; Aşıkpaşazâde, Tevârib-i Âl-i Osman, İstanbul, 1332, s. 173; Kritovulos, Tarib-i Sultan Mehrned Hâu-ı Sânı, İstanbul, 1328, s. 83; Evliya Çelebi, Seyahatname, I. Dersaadet, 1314, s. 114-115. 30. E. Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri. Şehrin İskânı ve Nüfusu, Ankara, (Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı), 1958, s. 57-69. 31. Mehmed Mecdî, Hâdaiku'ş-Şakâik, İstanbul, 1269, s. 81-83; İlmiyve Salnamesi, İstanbul, 1334. s. 327-328. 32. Tarîh-i Nişancı, İstanbul, 1279, s. 234-238. 33. Halil İnalcık, "Dervish and Sultan: An Analysis of the Otman Baba", Tlıe Middle East and tbe Bal-kans under the Ottoman Empire. Essays on Economv and Society, Bloomington, 1993, s. 19-36. 34. Ekrem Işın, "Mevlevîlik", DBİA, V (1994), s. 422. 35. Nejat Göyünç, "Osmanlı Devleti'nde Mevleviler", Belleten, LV/213 (Ağustos 1991), s. 352. 36. Nathalie Clayer, "Trois centres mevlevis balkaniques au travers deş documents d'Archives ottomans: Leş Mevlevihane d'Elbasan, de Serez et de Salonique", Osmanlı Araştırmaları, XIV (1994), s. 11-28. 37. H. Joachim Kissling, "Einiges über den Zejnije-Orden im Osmanischen Reich", Der islam, 39 (1964), s. 143-179. 38. Zeyniyye'nin Bursa'daki faaliyetleri ve merkez tekkesinin tarihçesi için bkz., Mustafa Kara, Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler, I, Bursa, (Uludağ Yayınlan). 1990, s. 85-113. 39. Abdülbakî Gölpınarlı, a.g.e, 336-337; Ekrem Işın, "Mevlevîlik", DBİA, V (1994), s. 422-423. 40. A. Van Millingen, Byzantine Churches in Constantinople. Their History and Architecture, London, 1912. s. 183-190; Semavi Eyice, İstanbul, petit guide â travers leş monuments byzantins et turks, istanbul. 1955. s. 54. 41. Hüseyin Ayvansarayî, Hadîkatü 'l-Cevânn, J, İstanbul, 1281, s. 166; E. Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul, 1953, s. 17; Ö. Lütfi Barkan-E. Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıftan Tahrir Defteri, İstanbul, 1970, s. 155; W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tübingen, 1977, s. 153-158. 42. Tahsin Öz, Zwei Stifturngsnrknnden deş Sultans Mehmed II Fatih, İstanbul, 1935, s. 5; Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, Ankara, 1938, s. 259-260. 43.Nejat Göytinç, "Kalenderhâne Camii", Tarih Dergisi (Prof. Dr. M. C. Şehâbeddin Tekindağ Hatıra sa-f .VtsıJ, 34 (1983-84), s. 486-487. 44. Ekrem Işın, İstanbul'da Gündelik Hayat. İnsan, Kültür ı>e Mekân İlişkileri Üzerine Toplumsal Tarih Denemeleri, İstanbul, (İletişim Yayınları), 1995. s. 270. 45. A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 3. bs., (Enderun Kitabevi), 1981, s. 377-378. 46. Mehmed Mecdî, Hadâiku'ş-Şakâik, İstanbul, 1269, s. 251. 47. Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihân-nümâ, II. s. 711. 48. Hadîka, I. 219. 49. Orta Asya kökenli Nakşibendiyye'nin İstanbul hayatına girmesi ve Hindîler Tekkesi'nin bu tasavvuf hareketi içindeki yeri hakkında bkz, Thierry Zarcone, "Histoire et croyances deş derviches turkestanais et indiens a istanbul", Anatolia Moderna, II (1991), s. 172-174. 50. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, Ankara, 4. bs., (TTK Yayım), 1983, s. 161-162. 51. Tarikatın kökeni Ebheriyye'nin Zahidiyye koluna dayanır. Bu konuda bkz. Harirîzâde Mehmed Keldin, Tibyânu vesâ'üil-hakaikî beyânı selâsürt-tarâ'ik, I, (Süleymaniye Ktp, Fatih, nr. 430), a-377a; M. Sâdık Vicdanî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye'den Halvetiyye Silsilenamesi, İstanbul, 1338. atın erken dönem tarihi için ayrıca bkz., Jean Aubin, "Shaykh İbrahim Zâhid Gîlânî (1218-1301) "Turcica" 21-23 (1991) S.39-53. 52. Ekrem Işın, "Cemaleddin Halvetî", DBİA, II (1994), s. 398-399. 53. Bu ailenin kökeni ve mensupları için bkz., Yusuf Küçükdağ, //. Bâyezid, Yavuz ve Kanunî Devirleri Cemâli Ailesi, İstanbul, (Aksarayî Vakfı Yayınları), 1995, s. 10-81. 54. Mahmud Cemaleddin el-Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye, haz. M.S. Tayşi, İstanbul, (M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayını), 1993, s. 427-435. 55. Söz konusu siyasî desteği, Fatih Sultan Mehmed'in ölümüne neden olan bir saray komplosuna bağlayan yorum için bkz., H. Joahim Kissling, "Aus der Geschichte deş Chalvetijje-Ordens", Zeitscbrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellscbaft, CIII (1953), s. 233-289. Karşı eleştiri için ayrıca bkz., M. Serhan Tayşi, "Çelebi Halife", Türk Dünyası Araştırmaları 103 (Ağustos 1996), s. 137. 56. Hüseyin Vasaf, Sefîne-i Evliya, III. (Süleymaniye Ktp, Yazma bağışlar, nr. 2307), s. 228-233- 57. Hadîka, l, 161-166; Semavî Eyice, "İstanbul'da Koca Mustafa Paşa Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri". Tarih Dergisi, V/8 (1953), s. 152-183. 58. Ekrem Işın, "Siinbülîlik" DBİA, VII (1994), s. 107-112. 59. M. Asım Çalıkoğlu, İkinci Bayezid ile Yavuz Sultan Selini ve Kanunî Sultan Süleyman Devirlerinin En Büyük Mutasavvıflarından Sümbül Efendi ve Merkez Efendi, Hayatı ve Hüviyetleri İstanbul, 2. bs., 1961, s. 32-47; Tahsin Yazıcı, "Fetihten Sonra İstanbul'da İlk Halvetî Şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddîn, Sünbül Sinan ve Merkez Efendi", İstanbul Enstitüsü Dergisi, II (1956), s. 104-113; Emel Esin, "Merkez Efendi (H. 870/1465 Sonlan - 959/1551) ile Şah Sultan Hakkında Bir Haşiye", Türkiyat Mecmuası, XIX (1977-79), 1980, s. 65-92; M. Serhan Tayşi, "Vie et personnalite mystique de Merkez Efendi", Anatolia Moderna, I (1991), s. 27-34. 60. La'lîzâde Abdülbâkî, Menâkıb-ı Melâmime-i Bayramiyye, İstanbul, 1281, s. 16. 61. Mehmed Mecdî, Hadaiku'ş Şakaik, s. 350; Mustafa Aşkar, İskilipli Şeyh Mubyiddîn Yavsı. Hayatı-Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara, (Verâ Yayınları), 1996, s. 50. 62. Taşköprîzâde, eş-Şakâiku'n-Nuânivye, Dersaadet, ty., s. 206. 63. H. Joahim Kissling, "Zur Geschichte deş Derwischordens der Bajrâmijje", Dissettationes Orientales et Balcanicae I. Das Derıınschtntn, München, 1986, s. 259-260. 64. Ekrem Işın, "Quelques tekke Bayrami d'Istanbul", Melânis-Bayramis. Etudes sı/r trois monvements »ırstifjııes mnsnlnıans. ed. N. Clayer, A. Popovic, T. Zarcone, İstanbul, (Editions Isis), 1997, s. 122-127. (baskıda) iyetleri, haz. N. Kılıç, 65. Ekrem Işın, "Yavsî Baba Tekkesi", DBİA, VII (1994), s. 445-446. 66. Ekrem Işın, "Bayramîlik", DBİA, II (1994), s. 104-107. 67. Abdüibakî Gölpınarlı, Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul, 1931, s. 40-42. 68. A. Yaşar Ocak, "Kanunî Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı Resmî Düşüncesine Karşı Bir Tepki Hareketi: Oğlan Şeyh İsmail-i Maşûkî", Osmanlı Araştırmaları, X (1990), s. 49-58; İsmail E. Erünsal, "Abdurrahman el-Askerî's Mir'atü'1-Işk: A New Source for the Melamî Movement in the Ottoman Empire during the 15th and 16th Centruies", Wiener Zeitschrift für die Kimde deş Morgenlandes, 8 (1993), s. 95-115; Ekrem Işın, "İsmail Maşûkî (Oğlan Şeyh), DBİA, IV (1994), s. 214-215. 69. Ekrem Işın, "Melamîlik", DBİA, V (1994), s. 380-386. 70. Ekrem Işın, "Quelques tekke Bayrami d'Istanbul", Melamis-Bayramis, s. 127-134. Ayrıca bkz., Ekrem Işın-M.Baha Tanman, "Helvaî Tekkesi", DBİA, IV (1994), s. 49-51. 71. İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul, 3 bs., (Seha Neşriyat), 1989. 43-46. 72. Ubeydullah Ahrâr'ın Uluğ Bey'in katledilmesiyle ilgisi konusunda bkz., İklil Kurban, Doğu Türkistan için Savaş, Ankara, (TTK Yayanı), 1995, s. 22- 73. Hamid Algar, "A Brief History of the Naqshbandî Order", Naqsbbandis. Cbeminements et situation Nitelle d'tın ordre mystique musulman, ed. M. Gaborieau, A. Popovic, T. Zarcone, İstanbul-Paris, Editions Isis), 1990, s. 17. 74. Lamıî Çelebi, Nefebatıi'l-Uns, İstanbul, 1289, s. 453-454; Mehmed Mecdî, Hadaikıı ş-Şakaik, s. 262-265 75. Mustafa Kara, "Molla İlâhî'ye Dair", Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII (1988), s. 368, Ekrem Işın, "Abdullah İlahi», DBİA, I (1993), s. 17. 76. Kasım Kufralı, "Molla İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşibendiyye Muhiti", Türk Dili ve Edebivatı SM, m/1-2 (1948), s. 135-136. 77. Barkan - E. Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıftan Tahrir Defteri, İstanbul, 1970, s. 203-208. 78. Ekrem Işın, "Nakşibendîlik", DBİA, VI (1994), s. 31-39. 79. Galata Mevlevîhânesi'nin kuruluşuyla ilgili 897/1491 tarihli İskender Paşa vakfiyesinde, dergâhın ilk şeyhi olarak Yunus Efendi gösterilmektedir. Bu konuda bkz., İsmail Ünver, "Galata Mevlevî-hânesi Şeyhleri", Osmanlı Araştırmaları, XIV (1994), s. 195-219: Tarikatın İstanbul'daki tarihî gelişimi için bkz., Ekrem Işın, "Mevlevîlik", DBİA, V (1994), s. 422-430. 80. Osmanlı-Safevî ilişkilerinin genel bir değerlendirmesi için bkz., Jean-Louis Bacque-Grammont, "XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar ve Safevîler", Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul, 1991, s. 205-219. Bu dönemdeki dinî ayaklanmaların fikrî temelleri için ayrıca bkz., A. Yaşar Ocak, "XVI. Yüzyıl Osmanlı Anadolu'sunda Mesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil Denemesi", V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi (21-25 Ağustos 1989), Ankara, 1990, s. 817-825. 81. Ekrem Işın, "Bektaşîlik", DBİA, II (1994). s. 131-137.
|