Ebu Mansur (r.h.) der ki : Bu, dünyadaki varlıklardan getirilen delil gibidir. Olur ki, kendi yönünden bakmadığı şeyle, kadîm ile hadisin arasını ayırt etmekten aciz kalır. îlk defa ifade edilen durum da bunun gibidir. Bu husus, onun aleyhine iki yönden mütalea edilir:
Birincisi; birincisinde hakikati kendisi ile bilmeye sebep bulamaz. Bununla beraber gördüğümüzün gayri Allah'tan olan bir şey yoktur ki, onunla bilmiş olsun. Öyle ise bunun hiç bir manâsı ve anlamı yoktur.
İkincisi[446] gerçekten itiraz edilen şeyin bir yönden olması caiz değildir. Bu husus delâlet eder ki; hadis ile kadîm olanın arasını ayırt etmekten aciz olması ancak ona bakmaması ve ondan[447] gafil olup anlamamasından dolayıdır. Çünkü o, delâlet eden yeri görmemiştir. Bizim üzerinde durduğumuz konu eğer o, gayrinden olursa onun arasını ayırt edecek bir şey yoktur. Böyle olunca sabit olur ki, onların her ikisinin zatından bahsedilmesi, birbirine benzemektedir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra şu soruyu sorarak itiraz edilmiştir : Onunla başkasından kazanılmış olan bilinir mi?
Allame Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Bu muaraza, yani beraber kılmak, müktesebin gayri için olup olmaması şüphe edildiğinde vukûbulur ki, onlardan birinin hakikatim bilemez. Bunun içindir ki, her ikisi de beraber yaratılmış oldukları sabit olur.
Sonra o, nıükteseb olanın bilinmesi değildir, ancak Allah'ın yaratmış olduğu şeyin bilinmesidir. Onun yaratılışım bilmez. Onun için olan her hangi bir şeyi ondan nefyetmediği gibi[448] onun için olmayanı da kendisinde var olduğunu ispata kalkışraamıştır. Eğer bunları ifade edersem, yalancı olurum ki, bu da küfürdür. Mu'tezilenin sözüne göre; onun bilinmesi için hiç bir vecih yoktur. Onu ebedi olarak şekke havale eder, ona asla ulaşamaz. Bu öyle bir manâdır ki Cenab-ı Allah, onunla beraber başka bir ilâh olmasını nefyetmiştir. İşte mu'tezilenin ilimsiz, sefeh olarak gerçekleştirdiği husus budur. Bu husus hakkında da Allah-u Teâlâ, «Allah, hiç evlâd edinnıemiştir, beraberinde bir ilâh da yoktur; eğer müşriklerin dediği gibi Allah'la beraber bir takım ilâhlar olsaydı, o takdirde her ilâh kendi yarattığını götürür, tek başlarına kalarak aralarında ayrılıklar baş gösterir ve bir kısmı diğerlerine üstün gelirdi.»[449], buyurmuştur. Onun sözü, hareketin kendisinin mahlûk olduğunu bilmediğine ulaşmıştır. Bunun üzerine ayırt etmek, bir araya toplamak gibi her araz hakkında bu hususun söylenmesi gerekir. Ve böylece ondan her hangi bir şeyin yaratılmasına delâlet etmesi batıl olur. Sonra hareketsiz varlıkların hakikatini bilmeye hiç bir yol yoktur. Sanki onların Allah'ın yaratılması ile olmayıp Allah ile olması ile Allah-u Teâlâ, bizzat kendisi onun yaratılmasına delil olarak bulunmamıştır. Bu öyle bir sözdür ki, bunu, Şeytan bile tevahhum etmez. Umut edilir ki[450], Allah'ın velilerinden bir veli, kendisine tââtta bulunması ile bu noktaya ulaşmıştır. Bu gibi hususlardan bizi korumasını Cenab-ı Hakk'tan niyaz ederiz.
Onun sözüne göre gerçekten şey, Allah'a delâlet etmez. Ancak, sebebini bildiği zaman delâlet eder, ki, onun cisimlerden delâlet etmesini düşürmesi, onunla Allah-u Teâlâ'yı bilnıesindendir. Ve devamla, der ki; toplu olarak üzerine karar vermiş oldukları şeylerden büyük olanı da, cismin yaratılmasına delil olan, onun hadis olmasıdır. Ve böylece her muhdis olan bunu reddeder. Ve delili sordu; onu yaratmayı bilmeyen kimsenin onun muhdis olduğunu bilmesinin caiz olmasıyla teyid etmiştir.
Fakih Ebu Mansur (r.h.) der ki : Biz, Allah-u Teâlâ'mn izni ve tev-fiki ile deriz ki, ancak tevhid ehli âlemin hadis olması ve muhdisin var olmasının ispat edilmesi hakkında konuşup fikir yürüttüler. Hiç bir kimse âlemin yaratılması ve yaratanının var olmasının ispat edilmesi hususunda söz söylemeye, fikir yürütmeğe kalkışmadı. Belki de onlar, ilkini kâfi görüp ikinciye lüzum görmediler de sonradan var olanın ispat edilmesini, yaratmaya mukni bir delil kıldılar da onun gibisini işlediler. Çünkü onların hepsi için ona, ihtiyaç hissedilir. Bu ise mümkün değildir. O, Kur'ân-ı Kerîm'in cüz, cüz, kısım, kısım olmasıyla mahlûk olduğunu öne sürerek demlendirmeye kalkışmıştır. Bunun gibisi, arazların hepsinde vardır. Öyle ise onlar için de böyle söylemek gerekir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, onlara serlerin ve hastalıkların yaratılması ile delil getirdi. Eğer bunlar zararlı iseler, niçin küfür hakkında böyle demedin?
Fakih Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Bu soru öyle bir sorudur ki, başlangıçta onu hiç bir kimse sormaz. Ancak itiraz etmek suretiyle müstesna. Çünkü bu eşyanın yaratıcısı, eşya ile isimlendirilmez ki, mah-lûkatın fiillerini yaratması ile onların isimleriyle isimlenmesi vacip olsun. Bu nevi, hakikatte gayri için fiil olmayan şeydir. Serlerin fiillerinde ise, bu vardır. Bu hususa gerçekten şeyler, hikmet bakımından serler olmamıştır. Bilâkis onlar, tevbeyi zikretmekle ve masiyeti menetmekle rahmettir, kijfür ise, bir yönden hikmet değildir diye cevap vermiştir. Gö-rülmezmi ki küfür, bir kimse tarafından yaratılması caiz değildir. Evvelkiler ise caizdir.
Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : îlki hakkında kendisine denir ki; küfür fiilinin yaratılması çirkindir. O, kendisini müşahede eden kimsenin zikretmesi ile fiili, yapılması büyüktür. Bunun için kendisinden meydana gelen şeyi zikretmesi ile Allah-u Teâlâ'mn kendisini küfürden koruması için Cenab-ı Hakk'a niyaz eder. Bunun üzerine onu, tevhide çağırır. Sonra küfürle, küfreden kimsenin sefih ve ahmak, facir ve fasid olduğunu bilir. Ve yine küfürle onun ismini ve sonuçlarını bilir. Sonra büir ki, o, yani küfür, yaratıcıya hiç bir zarar veremez. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Onun «küfrü, hiç kimsede bile yaratmaz» sözü, ne dediğini bilmiyen kimsenin sözüdür. Yoksa küfür, kulun fiilinin ismidir. Kul olmayınca küfür nasıl olur? Bu, hareketin, cismin zeval bulmasından ibaret olduğunu söyleyen kimsenin ifadesi gibidir. O, onun gayrini yaratmaz. Öyle ise Ce-nâb-ı Allah'ın onda küfrü yaratması hikmete binaen olur. Arazların tümü ve mahlûkatm öldürülmesi"[451] buna göredir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra hastalıkların, bir kimse bulunmadan ve biri için olmadan yaratılması caiz olmaz. Sonra hastalıkların hikmet olmasının tahakkuk etmesi menolunmaz. Zikrolunan hususlar da bunun gibidir. Sonra kendisine şöyle itiraz olundu : Gerçekten siz, arazları yokluktan varlığa çıkarmağa kadir olduğunuz' zaman niçin onların bunu cisim hakkında yapmaya kadir olmaları caiz olmaz?
Ebu Mansur (r.h.) der ki : Sualin cevabı böyle olmaz. Fakat cismin yaratılmasının manâsı yok iken sonradan yokluktan varlığa çıkmasıdır. Siz, arazların fiilinde kendinizi böyle vasfettiniz. Orada başka bir şey olmadığı halde cismin yaratılması için böyle vasfetmek niçin caiz olmasın? Kuvvet ancak Allah'tandır.
Buna fiille cevap verdi ki, o cevap fasiddir. Çünkü biz, kendimiz için fiilimizde, cismin var olması ve bulunmasının yönünden ibaret olan bir yönü gerçekleştirmedik ki, onu kabullenmeyi bize gerektirsin. Onlar ise bunu gerçekleştirdikleri için kendilerine onu gerektirir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra der ki; zira Zeyd'in fiili kudretin fiilinden başka bir şey değildir. Halbuki siz kudretle fiili işliyorsunuz. Zeydin fiilini nasıl yaptınız?
Cevap olarak denir ki; çünkü Zeyd, bizi kendi fiiline kadir kılmıyor. Onun için o işlememiştir. Allah-u Teâlâ ise kendisiyle cismin var olduğu manâya sizi kadir kılmıştır. Binaenaleyh, kendisiyle sizinle karşı karşıya kaldığımız hususu kabul etmeniz lâzımdır. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine dedi ki : Kitap ve tasvir edenle ihticac etti; şöyle ki; eğer ikincisi, birincisinin bulunduğu hal üzere çıkmasını murad ederse bu ona mümkün olmaz. Bu da delâlet eder ki; gerçekten evvelki kendisiyle ona göre çıkmamıştır. Bunun üzerine evvelâ şu iddiada bulunuyor ki, gerçekten, Allah-u Teâlâ'mn kendisine verdiği o, kudretle öylece olması caiz olur. Eğer, niçin onun gibisi gelmez ? denirse; buna şöyle cevap veriyor : Gerçekten biz her ne kadar o kudretle yapıyorsak, onu biz hepsi bir araya toplanmayan100 sebeplerle yaparız. Tâ ki onlardan hiç bir şey, zihin, hıfz ve çeşitli işler gibilerinden dışarı çıkmasın. Yine der ki : Eğer bununla başka bir muhdis vacip olaydı, onunla başka bir tasvir eden vacip olurdu. Ona fiille kargılık verdi; gerçekten acizlik, bizim yapmadığımıza delâlet etmez. Eğer acizlik, onların zikrettikleri şeye delâlet etmiş olsaydı, güzel olduğu zaman ikinci olurdu. Öyle ise evvelkinin kendisi için olduğuna delâlet eder. Sonra, «onu meneden şey nedir?» diye itirazda bulundu. Bunun üzerine söyle cevap verdi. Dedi ki, çünkü gerçekten biz, âletle, kudretle, ilaç ve fikirle yaparız. Bunlar ise karar kılıp beraber olmazlar. Eğer karar kılıp beraber olsalardı onları yapmaya imkânımız bulunurdu. Bunun üzerine kendisine şöyle denir : Seni meneden yönler, senin fiilin midir yoksa değil midir? Eğer hayır, derse büyük bir söz söylemiş olur ki, onun ilâcı, fikri ve benzeri hususları Cenâb-ı Allah'ın yarattıklarıdır. Allah'ın onları yarattığım inkâr ettiği husustur ki, bu sözüne göre onu inkâr etmiş bulunuyor. Eğer evet, derse, kendisine denir ki; ondan sormak ise, hepsinden sormaktır. Gerçekten kaderiyeler, şu iddiada bulundular : Eğer Allah, kudreti bakî kılarsa bu husus mümkün olur. Halbuki, Allah, kudreti fiil için baki kılmıştır. Onların hepsi öyle fiillerdir ki, onların üzerinde kudret caridir. Kudrete ne oluyor ki karar kılıp beraber bulunmuyor? Sen onun karar kumasını kasdettin. Senin kudretin var idi. Bu husus, açıkça ifade ediyor ki, o senin takdir ettiğinin gayri olarak meydana çıkıyor. Manâdan zikrolunan husus, onun birinciden daha güzel ve karar kılıp beraber olmak kasdı üzere daha kararlı olarak meydana çıktığının çok "açık bir delilidir. Gerçekten o böylece idi. Çünkü bununla beraber tam manâsı ile çalışsa bile hiç bir kimsenin ilmi, onun havada, mekândaki hareketine, elin yükselip alçalmasını idrak etmeğe ulaşamaz. Fiil ise ondan hâli değildir. Bu yönden fiilin onun gayrine ait olduğu sabit olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Buna göre hiç bir kimse çirkin bir füli kasdetmez. Bazan da böyle olur. Bu yönden sabit olur ki, o fiil, onun için değildir. Eğer fiilin bilmediği ve murad etmediği yönden vukubulması caiz olsaydı; ve onun haddini ve ulaşacak olduğu yeri bilmek için tam manâsıyla çalışmış olup o fiilin olduğu hal üzere olması kendisi için vukubulmuş olsaydı, onun gibisinin âlemin hepsinde ve peygamberlerin ve başkalarının mucizelerinde vukubulması caiz olurdu. Tasvir eden hakkındaki söz de[452] fail hakkındaki sözden ibarettir[453] Suret hakkındaki ifade edilen söz de fiil,hakkındaki sözün aynıdır; her ikisi arasında hiç bir fark gözetilmez.
Sonra onun, «Eğer Allah, kuvveti baki kılmış olsaydı sözü ki, onun mezhebinde kuvvet, iki vakitte baki kalmaz. Böyle bir sözün hiç bir manâsı yoktur. Sonra fiilden karşılaştığı şey, onun ihtiyar etmiş olduğu şeyden ibarettir. O, neyi kasdediyorsa ve yapıyorsa onu büir. Bu yönden kasdettiği ve yaptığı şey, kendisine ait olur. Biz, geçen konularda bunun hakkında onun bu yönden bilmediği şeyi beyan ettik. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, bizim nezdimizde fiillerin yaratılmış olduğunu söylemenin lâzım olduğuna dair Kur'ân-ı Kerîm âyetlerinden öne sürdüğümüz delil, Allah-u Teâlâ'mn şu âyeti celîleleridir. «(Ey müşrikler,) sözünüzü ister gizli tutun, ister açığa vurun; (bu ikisi müsavidir.) Çünkü o, (Allah), bütün kalplerin künhünü bilir. Bilmez mi, O, (bütün varlıkları) yaratan? (Şüphesiz gizliyi de bilir, aşikârı da...) O, Lâtiftir, Habîr'dir; (herşeyden haberdardır)»[454]. Eğer Allah-u Teâlâ gizli ve aşikâr olanı yaratıcısı olmamış olsaydı, onunla, yani âyet-i celîlelerle kendi ilmine delil getirmezdi. Şu husus, malumdur ki, kendi fiilinin gayrinden olanın bilinmemesi caiz t:masay(i.ı onunla deiU getirmek mümkün olmaz idi. Çünkü bu, gayrinin fiili ile delil getirmek olurdu ki, bunun da hiç bir anlamı olmaz. Yine Allah-u Teâlâ, şöyle buyurmuştur. «Sizi, karada (çeşitli vasıtalar üzerinde) ve denizde» (gemilerde gezdiren O'dup...)[455] Başka bir yerde de Cenab-ı Hak, «... Oralarda yolculuk için (muayyen yer ve zamanlarda) gidiş-geliş takdir eylemiştik. (Kendilerine de şöyle demiştik) : Geceler ve gündüzler boyu (her istediğiniz zaman) oralarda emniyet içinde yürüyün.»[456] buyurarak haber vermiştir ki, gerçekten yürümek ve yürütmeyi takdir etmek, onun fiilidir. Yürümek de onunla gerçekleşir. Cenab-ı Hak, başka bir âyet-i celîlede şöyle buyurmuştur : «Yine onun (Allah'ın) âlametle-rindendir ki, kendilerine meyil ülfet edesiniz diye sizin için, kendi cinsinizden yarattı...»[457].
Âyet-i celîlede sevgi ve rahmetin yaratılması, Allah'ın âyetlerinden olduğu ve uyumanızın dahi Allah'ın âyetlerinden olduğu haber verilmektedir. Yine, O'nun fazlından rızık aramanız da, kendi âyetlerinden olduğunu beyan buyurmaktadır. Başkasının yarattığını kendisi için âyet ve alâmetler kılması çok uzaktır. Çünkü, O alâmetin faili olan için işaret olması daha doğru ve lâyıktır. Onların hepsi ise, yaratma fiilleridir. Allah-u Teâlâ, şöyle buyurmaktadır : Sonra (Nuh ile İbrahim'in) arkalarından peygamberlerimizi ard arda gönderdik. Bir de arkalarından Meryem'in oğlu îsa'y1 yolladık ve O'na İncil'i verdik. Kendisine bağlı kalanların kalb-lerine ince bir duygu ve bir merhamet ihsan ettik..-»[458] «... îgte Allah, böyle (zalim) kimseleri sevmiyen bir kavmin kalblerine imanı teşbit buyurmuş ve kendüerini yüce katından bir rahmet ile kuvvetlendirmiştir-. .»[459] Allah, size evlerinizi bir barınak yaptı. Hem göç gününüzde, hem ikametiniz gününde, davar derilerinden hafifçe taşıyacağınız çadırlarla, (onların) yünlerinden, yapağılarından, kıllarından da eskiyecek bir zamana kadar size (elbise, halı, kilim gibi) eşya ve ticaret malı yaptı[460] «... Ve kalblerini kaskatı ettik...»[461], Umum hakkında da Allah-u Teâlâ şöyle buyuruyor : «... Çünkü Rabb'in dilediğini, hemen noksansız yapar»:[462] Kulların fiillerinde dilediğini yapar ve Cenab-ı Allah, dilediğini yapmayı da vaadetmigtir. Allah-u Teâlâ, yapmadığı bir şey üzere övülmesini seven kimseyi de zemmetmiştir. Müminlere iman nimeti için kendisine hamdet-melerini emretmiştir. Bu hususların kendi fiüî ile olduğu sabit olur. Kuvve: ancak Allah'tandır.
Asıl olan şudur ki; herkesin fiilinin yaratılmasının delâlet etmesi, onun katmda murad edilen şey hakkında göklerin ve yerin yaratılmasına delâletten daha büyüktür ki, onun hakikati akıl ile bilinir. Hakikaten âlemin cevherlerinin kuvvetleri ile hiç bir kimse imtihan olunmamıştır. Tâ ki, herşeyin ondan çıktığını ve onun gibisinin yaratılması imkân ve ihtimali dahilinde olduğunu bilsin. Bilâkis, onu, ancak, onun gibisinin imkândan çıkması ile bilir. Şu husus malûmdur ki, cevherlerden gayri hakkındaki işlerin bulunması, onun cevherinin ona ihtimalinin bulunmasının mümkün olmayan şeydendir. Tıpkı uçmak, eşyayı yırmak ve cevherle yüzmek ve cevherlerde bulunan kuvvetlerden başkaları gibi. Herkes bilir ki, mahlûkattan hiç bir kimsenin kendi fiili hakkında tedbiri yoktur. Kendi maksûdunun dışına çıkan ve onun sınırlandırdığı sınırdan noksan olan gey ile zarurî olarak bilir. Ve bu husus onu takdirine gücü ve kuvvetinin yetmesinin muhtemel olmayan şey ile mukadder olmuş olur. Böylece onunla bilir ki, kendisiyle tayin olan şey, onun takdir etmiş ve dilediği şekilde meydana çıkarmış olduğu şeyin ta kendisidir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bununla beraber mu'tezile nezdinde Allati'm yaratması, onun yok iken sonradan var etmesinden başka bir şey değildir. Ve hakikaten Allah, devamlı olarak mevcuttur. Bu manâ herkesin fiilinde de mevcuttur. Oysaki eğer emir ve nehiy olmamış olsaydı, aklın bir şeyi Allah'ın kudretinden çıkarması ve bir şeyi başkasının fiilinden menetmesi ihtimali olmazdı. Emir ve nehiy "kendisini söylemeyi gerektiren manâ ile beraber hak yeridir ki, eğer onlar olmasalardı o, devamlı olarak bulunurdu. Böylece akılla bilinen ve onu zaruretle icabettiren şey, cehaletle, hikmetle ve lıâdis olmakla reddolunmuş olur. Eğer bu caiz olmuş olsaydı, her şey üzerine olan Allah'ın kudretini ispat etme bakımından akılda bulunan şeyle emir ve nehyin inkâr edilmesi caiz olurdu. Bilâkis, Allah'ın kudreti, eşya üzerine carîdir. O, bir şeyden değil, veyahut mahlûkatı ihdas etmekten değil, öyle ihdas etmek ki, onun benzeri, başkasının fiilini yaratmakta daha şayanı taaccüptür. Çünkü eğer başkasının onun üzerine kudreti olmamış olsaydı onun Allah'da ve Allah'ın kudretinde gerçekleşmesi hakkında akîl olan kimse sarsılmış olmaz idi[463]. Allah'tan ona olan kudretini biaynihî nefyetmek caiz değildir. Çünkü caiz olmuş olsaydı, bir şey üzerine kendi nefsi ile değil, başkası ile kadir olmuş gibi olurdu. Allah-u Teâlâ bu gibi hususlardan yücedir, beri ve münezzehtir. [464]
Kulun Kudreti Veyahut Gücü Ve Takati
Allame Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Bizim nezdimizde asıl olan odur ki; gerçekten kudret ismi ile anılan şey iki kısımdır :
Birincisi : Sebeblerin saliklerin salim, aletlerin de sıhhatli olmasıdır.
Bunlarda fiillere takaddüm[465] eder. Onların hakikatleri, her ne kadar fiiller ancak onlarla meydana gelip ayakta dururlarsa da, onlar fiiller için yapılmış değildir. Fakat onlar, Allah-u Teâla'nın nimetlerindendir. Allah onları dilediğine ikram etmiş, ve sonra, nimetlere ulaşmaları akıllarının onları anlamağa ulaştığı zaman onlara karşı şükretmelerini kendileri istemiştir.[466] Çünkü onun o anda ve çağda akıl sahibi olanlara teklif edilmesi haktir[467] o da nimetlerin şükrünün edâ edilmesi ve nimetlerin hakikatinin bilinmesi, nimetlere nankörlük edilmesi ve onların hakikatinin bilinme-meşinin nehyedilmesidir. Eğer o, olmamış olsaydı akılda nimete nankörlük etmeden korunma, ona şükretmenin lâzım olması gibi bir şey geçmeksizin emir ve nehiyden birisi ihtimal dahilinde bulunmazdı. Kuvvet ancak Allah'tandır.
İkincisi : Bir manâdır ki, haddinin açıklanması için herhangi bir şeyle imkân dahilinde olması, ancak, onun fül için olmasından başka bîr şeyde olmaz. O her hangi bir hal ile vaki olmaz ki, vukûbulduğunda kendisi ile fiil vaki' olmasın. Bir gTup insanlar katında ise ondan önce, yani, onun gibisi ile sevap ve azabın bulunması ve fiilin hafif olup kolaylaşması olan ihtiyarî fiilden önce vuku bulur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra gücün kısımlara aynldıgma Allah-u Teâla'nın şu âyet-i celîle-leri delâlet etmektedir : Fakat kim, (keffaret ödemek için bir köle) bulamazsa, yine cinsî münasebeti bulunmadan önce, arka arkaya (aralıksız) iki ay oruç tutmak vardır. Ona da gücü yetmeyen (sabah-akşam) altmış yoksulu doyursun[468], onun dediği -âyet-i celîlede beyan edilen- şu sözü de[469]aynı hususu ifade ediyor. Âyet-i celîlede meâlen «... Bununla beraber eğer gücümüz yetseydi, elbette sizinle beraber sefere çıkardık...»[470]
Sonra hakikaten, güçten maksad, haller ve sebeblere olan güçtür. Yoksa fiile olan güç değildir. Bu da birkaç yönden ispat edilir.
1- Allah-u Teâla'nın «ona da gücü yetmeyen» kavli ancak iki ay oruç tutmaktır. Hiç bir kimse o müddet için kendisine fiili icra etmek için kudret gelmeyeceğini bilemez. Öyle ise ondan maksad ve muradın gücün bulunması olduğu sabit olur. Münafıklar da onun gibidir. Onlar kendisinde fiillerin bulunduğu gibi bilmiyorlardı. Onlar ancak onunla, hastalığı veyahut malın kayıp olmasını murâd etmişlerdir. Nitekim Ce-nâb-ı Allah, kavl-i celîlinde şöyle beyan buyurmaktadır[471]. «Allah'a ve Resulüne sadık kalmak (hiç bir fenalığa meyletmemek şartıyle, ne zayıflara (ihtiyar, çocuk ve sakatlara), ne hastalara, ne de sarfedeceklerini bulamayan fakirlere, savaştan geri kalmakta bir günah yoktur. İyilik edenleri ayıplamaya bir yol yoktur. Allah da Gafûr'dur, Rahîm'dir[472]. Bir de o kimselere günah yoktur ki, kendilerini bindirip savaşa sevkedesin diye, sana geldikleri zaman (kendilerine) sizi bindirecek bir hayvan bulamıyorum, demiştin. Bu uğurda sarf edecekleri şeyi bulamadıklarından dolayı kendilerinden gözleri yaş döke döke döndüler. Muâhazeye yok, ancak o kimselerdir ki, zengin oldukları halde, savaştan geri kalmak için senden izin isterler. Bunlar kadınlarla beraber olmağa razı oldular. Allah da kalblerini mühürledi. Artık başlarına gelecek felâketi bilmezler[473]. Diğer bir delil : Bilinen bir şeydir ki, gerçekten bulunan güç iki ay müddetle kalmaz. Savaşma gücü de, düşmanla karşı! aşıncaya dek Medîne-i Münevvere'de bulundukları zamanda bakî kalır. Bilakis güç zaman zaman var olup yenilenir. Onlara, lâzım olan, gücün ilk meydana geleceğini bilmeden önce savaşa çıkmaktı. Bunun içindir ki, onlar : Bununla beraber, eğer gücümüz yetseydi, elbette sizinle beraber sefere çıkardık» Sözlerinde yalancıdırlar. Çünkü onlar ilkin gücün nefy edilme sini gerçekleştirdiler. Artık sabit olmuştur ki, o güçten murad edilen, fiillere olan güç değil, sebeb ve hallere olan güçtür. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine, Allah-u Teâla'nın hakikaten onların ve onu bilmek için delil, kendilerine zahir olmadığını bildiği şeyde inatlaşmaları ile bir kavmi ayıplayıp onlara sitem etmesi caiz olmaz. Onun, beraber, önce, baki kalır ve baki kalmaz diye hakkında kelâm ettiği kuvvetin ihtimalini avamdan olan hiç bir kimse düşünemez. Ve onlara aklı da ermez. Böylece sabit olur ki, münafıklar hakkındaki müşahede ve müsaade edilen, onların bildikleri ve idrak ettikleri husustur. Bu hususu Cenab-ı Hakk'ın şu âyet-i celîlesi teyîd etmektedir : «Sizden her kim, hür olan mümin, kadınları nikâh edecek bir zenginliğe kudreti olmazsa...»[474] «Azık ve binek bakımuıdan yoluna gücü yeten her kimsenin o Beyt'i haccetmesi, insanlar ülserinde Allah'ın hakkıdır, farzdır...»[475]. Bu nevi onsuz hitap ve teklifin bulunmayacağı üzere ittifak edilen hususlardandır. Ve o, Öyfe güçlerdendir ki, onun bulunmamasından dolayı fiilin terkedilmesinden sitem ve ayıplama vukubulmaz ve bu güç tam mânâsı île elde edilmedikçe de hitap vaki olmaz. Cenâb-ı Hakk'ın şu âyet-i celîlelerin te'vil ve tefsirleri buna göredir : «Allah, bir kimseye, ancak gücü yettiği kadar teklif eder.»[476], Yine Cenab-ı Hakk'ın şu kavl-i celîli de o hususu beyân etmektedir : «... Annelerin yiyeceği ve giyeceği,[477] orta hal üzere gücü yettiği kadar çocuuğn babası üzerinedir. Hiç kimse gücünden ziyadesiyle mükellef tutulmaz. »[478] Bunların hepsi fiillerin vukubulmazdan önceki haller ve sebeblerin ifade edildiği zaman zikredilmişlerdir. Kullara fiili gerçekleştiren tümünün sözü ve görüşü buna göredir. Aynı fikir ve görüşte birleşmeleri ise konuya iki yönden bakıldığmdandır.
Birincisi : Kendisinde bulunmayan sebebin kullanılmasıyla emrin mümkün olmaması. Bunlar ise sebeblerden ibarettir. Meselâ, görme gücü yokken, gör, veyahut eli olmayana elini uzat denir.
İkincisi : Emir ve nehiyin her ikisi de, ancak şükrü yerine getirme ve nankörlükten kaçınma hakkında olurlar. Herhangi bir nimet zahir olmayan ve onun bilinmesine güç ve takat bulunmayan[479] şey hakkında fiilin bulunması muhtemel değildir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Diğer gücün bulunduğuna Cenab-ı Hakk'ın şu âyet-i celîlesi delâlet etmektedir : «... Çünkü dünyada, hakkı işitmeğe güçleri yetmez ve gerçeği görmezlerdi.»[480]
Mûsâ aleyhisselamm dostu ve arkadaşı Hızır'a söylediğini beyan eden Cenab-ı Hakk'ın kelâm-ı celîli de bu hususu çok,güzel bir şekilde beyan buyurmaktadır : «Hızır; — Sen benimle asla sabredemezsin demedim mî? dedi.»[481] «Hızır dedi ki : Sen benimle asla sabredemezsin demedîm mi sana?»[482] Sonra şöyle dedi : «... işte sabredemediğin şeylerin içyüzü budur.»[483] Bunların hepsi hallere kudretin gerçekleştiğini gösterir. Onları, fiillerin izale edilmesinden dolayı nefyetmiştir. Allah-u Teâlâ'nın : «Ö'nun için gücünüz yettiği kadar Allah'tan korkun...»[484] kavl-i celîli ve daha başkaları da böyledir.
Sonra, kudretin bu nevinin hakikati bulunmaksızın külfetin, meşakkatin gerektiğinin delili naklî ve aklî olan delillerdir. Naklî delili ise, güç ve takati nefyeden âyetlerden haber verilen hususlardır. Sonra, emir, nehiy ve onları ifade etmek, aklın idrak etmesidir. Sonra bu hususu yine Allah-u Teâlâ'nın : «Azık ve binek bakımından, yoluna gücü yeten her kimsenin O Beyt'i haccetmesi, insanlar üzerinde Allah'ın hakkıdır, farzıdır.»[485] kavl-i celîli izah etmektedir. Şu husus bilinen bir gerçektir ki, azık ve binecek bulununcaya dek[486] fiillerin hakikatlanna ulaşmanın hiç bir yolu yoktur. Eğer onun vacip olması ancak kudretin hakikati olarak fiili yerine getiren kudretin bulunması ile olsaydı, O'nun hiç bir kimseye vacip olmaması lâzım gelmezdi. Çünkü fiiller üzerine olan kudret vakit ve zamanların var olması ile var olandır. Hacc, kudretin gelmesine dek farz olmaz. Kudret ise ancak yolu katetnıekle varid olur. Böylece onun için Haccı eda etmemesi mümkün olur. Çünkü o anda Hacc farz değildir, savaş işi de böyledir. Zira, eğer kendisiyle beraber bulunan sebeblerin kuvveti, ona ulaşmadığı bilinirse, ona savaşa çıkması teklif olunmaz. Malumdur ki, akim kuvveti bulûğ çağma erdikten sonradır. O, halde beraberinde değildir. Savaşa çıkmayan kimseye sitem edihnesinden-dir ki, ona savaşa çıkmak farz olmuş idi. Namaz kılmayı, oruç tutmayı ve daha onlardan başkalarını da böyle buluyoruz. Her ne kadar, fiilin hakikatim gerçekleştirmek için kudret, çalışmakla bulunursa da, onların sorumluluğundan bedel verme suretiyle çıkması mümkün olur. Böylece sabit olmuştur ki, eşyanın farz olması, kudretle değil, haller ve se-beblerledir. Bütfin ibadetler buna göredir. Kim ki; kendisiyle namaz, oruç, Hacc'ın tamamlanacağı sebebin kendisinde bulunmadığını bilirse, onların başlangıcında, kendisi mükellef olmaz.
Sonra fiillerin kuvveti bakî kalmaz. Kendisi ile kesinlik bulacak olan şey, mevcut değildir. Tekellüf ise lâzımdır. Zekâtlar da böyledir; her ne kadar meydana gelecek özürlerden dolayı edâ edilmesi mümkün olmama ihtimâli olsa da malların varlığı ve üzerlerinden yılların geçmesiyle vacip olur. Kuvvet ancak Allah'tandır. Naklî delilin gelmesi ve Allah'tan yardım isteme ve emrolunan ibadetleri yerine getirebilmek için Allah'tan güç talep etmede lisanların ittifak etmesi de buna göredir. Eğer kuvvet veyahut ibadet mevcud olmuş olup bulunmaması ile yükümlülük düşmüş olsaydı, bu hususta niyazda bulunmak doğru olmazdı ve verilen kuvvet nimetine şükretmeyip nankörlük etme emri sadır muş olurdu. Zikrettiğimiz hususlar ile onsuz teklifin gerektiği sabit olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Şuayb aleyhisselaniın «Ben ancak gücümün yettiği kadar islâh etmek istiyorum»[487], sözü buna göredir. Bu sözdür ki, gücünün bulunması ile söylediği sözünü gerçekleştirdiğini ispat etti. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra kudreti ispat etmek de kendisinde bulunan mânâyı gerçekleştirmiştir ki, onunla iki ilâhın varlığını ortaya atan kimsenin sözünü iptal etmiştir. O da iki ilândan her birinin diğerinin ispat etmek istediği şeyi nefyetmeğe kadir olmasıdır. Veyahut da birinin, diğerinin ilminin ulaşamadığı şey ile memnun olmasıdır. Kulu, Allah-u Teâlâ'mn olmamasını bilmediği şeye veyahut Allah'ın kendisi ile haber verdiği şeyde Allah'ı yalancı kılmasına kim kadir kılmıştır? Ve Allah-u Teâlâ'mn ibka etmesini[488] istediği hususu yok etmeğe onu kim kadir kılmıştır? Kul, Allah'ı sefih, cahil ve sözünü yerine getirmeyen olarak vasfetmesine kadir midir? Vasfı bu olan kimse, ilâh değildir. Bunun gibisiyle seneviye-lerin sözünü nefyettiler. Bununla beraber şu husus, şayân-i taaccüb bir iştir ki, Allah-u Teâlâ kendi rubûbiyetini nakzetmek için birisini güçlendirsin. Çünkü onu yalancı yapmaya mâlik olur, onu cahil kılmaya da kadir olur. Vaadettiğini yerine getirmekten de kendisini âciz kılar. Kadir olmak hususlarından bu gibisini aptalların en aptalı işlemez. Nasıl olur da Ahkem'ül - Hâkimin olan Cenab-ı Allah jşler?
Onların sözüne göre beşerin âlemin tedbirini noksanlaştırmaya[489] kudreti olur. Peygamberlerin de yeryüzünde Allah'ın delilinin zahir olmaması için kuvvet bulunur. Beşerden herbirinin âlemin tedbirinin carı olduğu yönünden imtina etmesine maliktir. Bu hususta âlemin ahvalinin yerin ve göğün yaratılmasının insanoğlunun elinde olmasına mebnîdir. Allah-u Teâlâ ise onun bu fiilleri yaratmaya kudreti yoktur. Bütün hal ve durumlar insanların elindedir. İnsanların bu hususlardan bir şey işlemelerine kudretleri vardır. Öyle ise bu hususlar için en yüksek minnet ve en yüce nimet onlar içindir. Çünkü onun kudretinin mene&Umesı ve tedbirinin geçerli olması hakkındaki kudretle Allah'ın icâd ettiği ve tedbir ettiği şeyi işlediler. Allah'ın mülkü ve sultanı, dilediği ve tedbir ettiği şey üzere tamam oldu ki bu sözlerin hepsi en çirkin sözdür. Tevfik Allah'tandır.
Sonra mahrukatta bu sözün bulunması zahirdir.26 Şöyle ki : Ben bu işimi yapmaya kadir değilim veyahut bunun bana nakledilmesine gücüm yetmez denir. Halbuki Allahu Teâlâ'mn böyle olması[490] caiz değildir. Yani hakikatte yalan olan "bir şeyle onlardan birbirleriyle menedilmeksizin dillerin bu hususları söylemesi caiz değildir. Onlar, hakikaten kendilerinde hallere ve sebeblere karşı güçleri olduğunu bilirler. Böylece sabit olur ki, onların nezdinde bu hususların ardında öyle bir kudret vardır ki, onlar bunu fiillere güçleri yetmediklerini de zikrederler. Yoksa evhamı, hallere döndürecek hususa hamletmekte değil,[491] Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bu hususlara bakıldığında anlaşılır ki, gerçekten kuvvet, hakikatte araz oîan cismin cüzlerinden değildir. Arazlar ise baki kalmazlar. Çünkü yok olması muhtemel olan şeyin bakı kalması caiz değildir. Kendisinden gayri olan bakî kalma müstesna. Araz, bizatihi kâim olmayan şey ile ağyari kabul etmez. Gayrinde bakî kalmak suretiyle bir şeyin de bakî kalması mümkün değildir. Böylece bakî kalma bâtıl olmuş olur. Sonra fiillerin hakikatinin fesada uğraması eğer fiilin vaktinde olmazsa kendilerinden önce geçen sebeblerledir. Fiilin kuvveti de onun gibidir. Öyle ise fiille beraber olduğunu söylemek lâzım gelir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine gerçekten kuvvet, ancak fiiller için bulunur. Kudretle vasfolun-duktan sonra aczin meydana gelmesi caizdir. Eğer fiil için olan kudret, ondan sonra olmuş olsaydı, fiille aciz olan kimsede bulunur idi ki, bu da fasid olup tenakuz teşkil eder. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine, gerçekten kuvvetler eğer haller için varid olmuş[492]olsaydı, fuller var olmazdan evvel bütün fiiller hakkında o kudretlere sahip olunduğu için Allah'a (c.c.) ihtiyaç duyulmazdı. Halbuki Cenab-ı Allah, bütün - mahlûkatı kendisine muhtaç kılmıştır. Bütün mahlûkat fakirdir, Allah ise, Ganî'dir, kimseye muhtaç değüdir, Hamîd'dir.
Bize gereken ihtiyaçtan daha lâyık ve gerçek olarak Allaha muhtaç olmamalarının vukubulması caiz değildir.
Asıl olan[493] şudur ki, gerçekten kuvvet, bakî kalmadığı zaman bekaya ihtiyaç zail olur. Fül de mevcut değildir. Öyle ise fiil olmazdan önce Allah'tan müstağni olmuş olur ki, bu söz, naklî deliller ile çirkin olduğu sabit olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine, hakikaten kuvvet, zatı ile bilinmiyor. Ve Allah-u Teâlâ'nın onun hakikatini akılda var etmesinden başka kendisini bildirecek bir tarifi de yoktur. Akil ise, fiüin var olmasından önce mevcut değildir. Aklın bulunması da kudretledir. Öyle ise sabit olur ki, o, kudrete fiilden önce değil, fiilin olduğu zaman şahit olup görmüştür. Tevfik Allah'tandır.
Ve yine, hakikaten fail olmayanın kadir olduğunun göründüğü kesinlikle söylenemez. Tıpkı aciz olanın fail olarak bulunmadığı gibi. Binaenaleyh kudretle hükmetmek, fiili de nefyetmek caiz^ değildir. Tıpkı acizle fiilin bulunmasını söylemenin caiz olmadığı gibi. Çünkü her ikisi de birlikte var olmaktan çıkmakta birdirler. Bununla beraber hakikatte mânâya zıd olma bakımından aklen bu hususları ifade etmek çok uzaktır. Ölüm ve benzeri gibi hususlar nazarı itibare alınmaz. Çünkü ölüm, genellikle acizdir. Hayat ise umum olarak kudret değildir. Kendisi ile beraber fiil bulunmadan hayatın bir müddet bulunması caizdir. Fakat bir kadir olanın kendisinde fiil bulunmazdan iki vakitte bulunması caiz değildir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Biz gerçekten dünyada sebebleri görürüz ve buluruz. Çünkü sebeb-ler, eşyanın var olmasını icabettirecek vakitlerde kendisi için sebeb olan şeysiz bulunmamaları bakımından var olurlar. Bununla beraber[494]bu sebebler çıkarmakla beraber çıkmak, izale etmekle beraber zeval bulmak, lezzet alanla beraber lezzetli olmak, fiille beraber yorulmak gibi mecburi veyahut ihtiyarî olurlar. Sonra onlardan ihtiyarî olanlar da vardır. imânla beraber Allah'ın dostu olmak, küfürle de Allah'ın düşmanı olmak gibi. Kabul etmek ve reddetmek ve bunların benzerleri gibi hususlar da böyledir. Eşyaya hükmetme ve onlara isim verme hakkı da buna göredir. Her ne kadar Allah-u Teâlâ, ezelde fiille mevsuf ise de gerçekten o, gayrîne zikri yaklaştırıldığında O'nun vakti, o gayri için olmayan vakitle zikrolunur. Tıpkı şöyle denildiği gibi : Allah-u Teâlâ, onun olması vaktinde var idi ve onu devamlı olarak biliyordu. Ve Allah, onun var olduğu vakit mevcut idi. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Mu'tezile topluluğunun iddiada bulundukları hususlardan başka bir vecih de şöyledir : Gerçekten memnu' olan mutlak olarak kendisine fiilin vukuu, kudretin yok olmasıyla değildir. Böylece onu kudretin ve menedilmenin yok olmasıyla inkâr etmediler. Fiilin mümkün olmaması ile beraber kudretin yok olması birdir. Bununla beraber herhangi bir halde menetme vukubuiması halinde fiilin bulunması caiz değüdir. Amma kudretten tekaddüm eden şeyle kudretin kaybolması ile beraber fiilin bulunması caiz olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bu konuda asıl olan şudur ki, gerçekten kudret eğer onun fiili olmamış olsaydı, —oysaki kendisi mevcuttur— kendisi ile fiil olur, fakat kendisi mevcut değildir. Bunun üzerine gerçekte kudret yok olduğu zaman, fiil için sebep olmuş olur. Bu söz de kudretsiz fiilin[495] bulunduğunu ifade etmek olur. Böylece fül failin kadir olmadığına delil olmuş olur. Oysaki onlar, bununla Allah'ın kadir olduğuna dair delil getirdiler. Böylece görünürde delil getirme yeri bâtıl olur. Çünkü kendisinde hak olan onun fiil anında kadir olmadığının bilinmesidir. Öyle ise fiil, kudretin nefye dilmesine delil olur. Bu husus da tevhidi iptal eder. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Kudret mevcud olduğu halde onun bulunması fayda vermediği zaman bulunduğu vakitteki bulunması ile bulunmaması birdir. Buna göre onun üzerine fiilin vaki olduğu, kudretin vaki olmadığını veyahut da kudretin onunla beraber var olduğunu ifade etmek gerekir. Kuvvet ancak Allah'tandır. [496]
Mes'ele (İki Zatda Bir Kudretin Carî Olması Ve Güç Yetmeyen Şeyin Teklif Edilmesi Hakkındaki Sözler Ve Görüşler)
Fakih Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Sonra bu söz ve görüş sahibi olanlar, "tââtin kuvveti hakkında masiyet için o, salih olur mu[497] veyahut olmaz mı", diye ihtilâf ettiler. Bir grup, kudretin iki işe yani tâât ve masiyetin her ikisine sâlih olur[498] dediler. Bu söz, Ebu Hanîfe ve ona tabi olan cemaatinin[499] sözüdür. Evet, bu sözü i'tizal ehlinin tümünün düşünüldüğünde ispat ettiği[500] görülür. Ve güç yetirilmeyen şeyin gerçekleştirilmesi ile söylemelerini onlara gerektirir, işte bu, onların kuvvetin tekaddüm etmesini söylemelerine sebeb olmuştur. Tevfik Allah'tandır.
Bunun aslı şudur ki : Gerçekten söz sebeblerinden olan bir sebep, bir şey için ve onun zıttı için sâlih olduğu vakit, kudret te böyledir. Bununla beraber kudretin iki işe, yani, tâât ve masiyete sâlih olmağının nefyedilmesi, kendisi ile meydana gelen şeyin zıttını işlemeğe olan kudreti yok eder. Aynı vakitte hem onunla emrolunmuş olur ve hem de ondan nehyolunmuş olur. Buna göre bir kudretin, bir şeye ve zıttma vu-kubulduğunun söylenmesi gerekir ki, emir ve nehiy, kuvvetin kapsamında bulunmuş olsun. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra asıl olan gerçekten şudur ki : Bir şey için sâlih olan her şey, onun zıttı için sâlih olmaz. Böylece tabiatiyle olan şey, ihtiyarî olarak bulunmaz. Eğer kudret her ikisine sâlih olmamış[501] olsaydı, tabiatiyle vaki olan şeyin ihtiyarî olarak vaki pîması vücud bulmazdı. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Onlardan bir cemaat da şöyle der : Tâât üzerine carî olan kuvvet, masiyet üzerine cari olan kuvvetin gayridir. Bu sözü söyliyenlerden bazısı Hüseyin ve diğerleridir. Onlar, şu görüşü savunuyorlar; gerçekten tââta olan kuvvet, tevfik ve ismettir. Masiyete olan kuvvet ;ye, rezil rüsvay olmak ve ihtiyari olan Beyi terketmektir. Buna delil olarak da yardım ve korunmanın talep edilmesinin bulunmasını gösteriyorlar.
Onların delili ise, kendileriyle birlikte şüphe bulunmamasının kav-ranılmasıyle korunması ve yardım olunmasının talep edilmesi ve kendisinin isabetli olduğunu ihata etmesiyle muvaffakiyet edilmesinin bulunmasıdır. Açık olan bir ifade ile, «Ey Allah'ım, sana itaat etmekte beni güçlendir; sana itaatte bulunmak üzere bana yardım et,» diye duâ edilmesi ve şüpheye düşmek, hüsranda kalıp rüsvay olmaktan Allah'a sığınmak da böyledir. Bunun üzerine şu husus sabit olur ki, eğer şüpheye düşmekle, isabet etmeğe muvaffak olmaktan her birisi ile meydana gelen şey, diğeri ile meydana gelenin aynısı olmuş olsaydı, talep edip istediği şeye sığındığı şeydan daha iyi ve doğru olmazdı. Ve eğer ismet ve şüphe bulunmuş olsaydı, kalt mutmain olmazdı. Buna göre, gerçekten bunlardan her nevi kuvveti, diğerinin kuvvetinin gayri olduğu sabit olur. Ve yine sabit olur ki, O, ismet (korunma) ve tevfîki istemek, tıpkı yardım olunma, ve güçlendirmeyi talep etmek gibidir kit hakikatte on-larm her ikisi de birdir. Hiç bir kimse, kâfir hakkında onun küfürden korunmuş olup imana muvaffak olduğunu söyliyemez. Amma bu hususu mümin hakkında ifade etmekten kendisini engelliyen bulunmaz. Öyle ise gerçekten onun mânâsı iman için yardım talep etmek olduğu gibi diğeri de hüsranda kalıp rüsvay olmaktan ibaret olduğu sabit olur. Yine şu bir gerçektir ki, kendisiyle iki fiil meydana gelmeyi sâlih olması için bir kuvvet iki vakitte bulunması bakımından baki kalmaz. Birbirine zıd olan iki fülin bir vakitte bulunmasının da yolu yoktur. Binâenaleyh onun, her ikisi için değil, ikiden biri için kuvvet olduğu sabit olur ve her ikisi için olan da onlara ihtimali olduğu için bakî kalır. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Yine gerçekten kuvvetin bulunması, ancak bulunduğu yerde bulunması ile caiz olur. Tıpkı yakmakta ateş, soğutmakta da karın olduğu gibi. O, kendisinde yaratılış itibariyle mecburi olanlarda vaki olur. Bu da tıpkı imanla dostluğun, küfürle de düşmanlığın bulunması gibi. Her ikisinin birbirine benzemediği içindir ki, onların sebebleri de birbirlerine benzemezler. İki iş üzere vaki olacak olan kuvvetin durumu da onun gibidir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra biz, mu'tezilemn söz ve görüşleri, her ne kadar söylenip öne sürüldüğünde kulağa tatlı gelip gerçek olduğu şüphesini verirse de, tetkik edildiğinde söz ve görüşlerinin çirkinliğini beyan eden hususlardan biz, bir kısmını zikredeceğiz. Tevfik Allah'tandır.
Onların sözlerinden bazıları şunlardır : Gerçekten kuvvet iki vakitte baki kalmaz. Kuvvet, fiilin işlendiği anda bulunmaz; hakikatte fiil vaki olur ve fakat fiilin vuku bulduğu vakit onu meydana getirecek olan kuvvet bulunmaz.[502] İşte bu mecburi olan ilim ve fiilin tabiatiyle vukubul-masıdır. Sonra onun gibisinin hakkı mecburi olma olduğuna delâlet etmesidir.[503] Zira fiilin sebeplerinin tümünün kaybolup yok olması, fiilin vaktinde bulunmasını engeller ve sahibi de mecburiyetle vasfolunur. Binaenaleyh fiili meydana getirecek olan kuvvetin yok olup bulunmaması mecburi olmakla ifade edilmeye daha lâyıktır. Bunun üzerine on lar, kendisi ile Allah-u Teâlâ'nın velisi olacak olduğu şeyde fiili mecburi kıldılar. Allah'a düşman yapacak olan şeyde de fiili ihtiyarî kıldılar. Bu hususu tavzih edenlerden biri de onların şu sözleridir. Onlar diyorlar ki : Gerçekten bulunduğu vakitten ikinci bir vakitte hareket etmeğe nıurad eden kimsenin bu hareketi mutlaka vukubulur. Onu kendisinden men edemez. Kendisinde o hareket ancak başkası tarafından men edilir. İşte bu da mecburi olmanın alamet ve işaretidir. Sonra onun gibisiyle dostluk ve düşmanlık vacip olur. Bu ise aklen kötü ve çirkindir.
Yine mu'tezilenin şöyle bir sözü vardır : Fiilin yapıldığı zaman ona ne emir ve ne de nehiy varid olmuştur. Ancak o vakit müslümanlarm dediğine göre mecazî olarak emir ve nehiy gelmiştir. O'nun fiille memur olmasının mânâsı, ancak fiili yapmak için daha Önceden varid olmuştu anlamına gelir. O, fiili yapmakla emrolunmuş veya nehyolunmuş olmadığında ise, fiili işlediğinde ne emri yerine getirmiş olur ve ne de nehyi irtikâb etmiş olur. Bununla da dostluk ve düşmanlık vacib olur. Buna göre, her ikisi de hakikatte var olmuş olurlar. Yoksa, tâât ve ma-siyetten dolayı var olmuş veyahut, emir veya nehiyden dolayı var olmuş değillerdir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Buna göre de şöyle demişlerdir : O, fiille bulunduğu vakit değil, ikinci vakitte memurdur. İkinci vakit gelince de bulunduğu vakit memur olmadığı için üçüncü vakitte memur olur. Devamlı ve ebedi olarak böylece bulunur. Binâenaleyh her vakitte emrolunduğunu[504] istemez. Aynı zamanda da emri terketmiş[505] olmaz. Çünkü o, terk ettiği vakit fiili yapmakla memur değildi. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, aklen idrâk edilmesi gereken hususta asıl olan şudur ki, gerçekten yarın yapılması ile emrolunan her memur, bulunduğu an ve halde yapmakla memur değildir. Böylece yakın bir zamanda vacip olur. Buna göre de, gelecek vakitte işlemesi ilk vakûbulan emirle, içinde bulunduğu vakitte memur olması aklen vacip olmaz. Sonra onlarla, ikinci vakitte de o fiille memur olmadığı gibi, zıddı ile de nehyedilmiş değildir. Onların sözüne göre aklen ihtimal dahilinde olan şeyle emir ve nehyin hakikati bâtıl olur. Aklen reddedilen şeyle de sözleri bâtıl olur. Bunlarla beraber onlar, o fiilde, fiili yapan için kudreti olmadığını ileri sürüyorlar. İşte bunun içindir ki, onların sözüne göre güç yettirilemeyen şeyle teklif vukûbulmuş oluyor. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra mu'tezilelerle Hüseyin arasındaki meselenin hiç bir mânâsı yoktur. Çünkü Hüseyin; herşey ki kendisi ile tâât fiili olur, tevfik ve ismetin gayri kâfirde bulunur diyor. Mu'tezile ise Hüseyin'e, muvafakat ediyorlar. Zira onlar kâfir, tevfik ve ismet'le vasfolunmaz. Yani, bu iki sıfat kâfirde bulunmaz, diyorlar. Onların arasındaki görüş ayrılığı ona kuvvet ismini[506] vermek1 veya vermemekte vuku'bulmuştur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra bizim katımızda mesele hakkında asıl olan şudur ki, gerçekten fiili işlemeğe kuvveti olmayan kimsede fiilin bulunması, fiilin mânâsım iptal eder ve onu başkasına verir. Fiil bilmeyen kimsede fiilin bulunması da böyledir; o caiz değildir. Her ne kadar eğer talep olunursa, kendisini elde etmeği muvaffak olacak şeylerden olanın hakikati olmazsa da, ilim sebebiyle hitab gerekir. Kudret de böyledir. Facir ise kendisinin gücü yettiği şeyin kendisinden zail olduğu için mükellef olması lâzım gelmez. Tıpkı, bileceği şey kendisinden fevt olduğu için mecnun mükellef olmadığı gibi. Tevfik ancak Allah'tandır.
Sonra Kâ'bî'nin hükümleri hakkındaki yanlış anlayışını beyan eden hususlardan ifade ettiğini zikredeceğiz : Kâ'bî, iddia ediyor ki, gerçe,kten güç yettirünıeyen şeyle teklif, bedîhî olarak aklen çirkindir. Bu ancak sıhhatten ibaret olan zahirî kuvvetin gayri, takatin bilinmemesinden ibaret olan ve akılda ancak böyle bulunan için doğrudur. Amma bunun gayri, onun dediği gibi değildir. Bilâkis Allah-u Teâlâ[507] Musa aley-hisselamın dostu olan Hızır aleyhisselama gücünün yetmediğini[508] bildiği şeyle teklif etmiştir. Bedîhî olarak[509] taksim edilmesi de onun gibi bilin-miyen şeyin teklif edilmesi de böyledir. Birinci husus da. bunun gibidir.
Sonra kendisine şöyle denilir : Yine fiilin vuku'bulduğu vakit gücün yetmediği şeyle teklifde bulunmak aklen çirkin olduğu da böyledir. Amma senin çirkin olarak iddia ettiğin husus, kuvvet bulunmaksızın fiilin bulunmasını mümkün görmiyen kimsenin aklında olandır ki, bu da fiil yapıldığı vakit olur. Böylece onun sözü; fiilin meydana getirildiğinde aklen çirkin olmuş olur. Eğer iddia etmiş olduğu hususda sadık olursa. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Amma asıl olan, gerçekten kendisinde takat bulunmayan kimseye vuku'bulan teklif aklen fasittir. Amma kuvveti zayi eden[510] kimsenin onun gibisiyle mükellef olması haktır. Eğer onun gibisi mükellef olmamış olsaydı ancak itaat eden kimse mükellef olurdu ki, bu da mihnet ve meşakkatin şartı değildir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bizim nezdimizde ise, gerçekten kudret sahih ve salim olan hakkında bulunur. Çünkü o, ibadete olan[511] istek kadarı ve ibadeti seçme, ona meyletme 'kadarına tabi olarak meydana gelir. Kimde bu istek var olmazsa onu zayi ettiğinden tabi olmakta meydana gelmez. Çünkü o, çalışmayı tercih etmiş ve fiili ihtiyar etmiştir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Anlama ve ilim işi, bizim ve onların katında bu takdir üzere caridir. Sonra onun abtallığma delâlet edecek mânâyı zikrederek şöyle der : Eğer Allah ile Allah'ın gayrinde olan şeyin arasının ayırt edilmesi caiz olmuş olsaydı, Allah'dan olanın doğru, Allah'ın gayrinden olanın ise yalan olması caiz olurdu. Onu bu hayale' sevkettiği şeyin ne olduğunu doğrusu anlıyamıyorum. Biz, onun bu hususun dışına çıktığını ve iddia ettiği hususda inatlaştığını beyan ettik. Şöyle ki; o, iki emrin birinden hâli değildir. Ya dünyada beşer hakkında hikmet, akıllılık ve abdalhk bakımından bildiği herşeyi gaibte de aynısını ifade eder veyahut tahkik ve tetkik hakkında böyle olan mânâya bakar, biz de gaibte onu ifade ederiz. Eğer ilk ifade edileni söylerse bu hususu kendisi ile faydalanmayan şeyin yaratılması ve bir şeyin bir şeyden olmaksızın yaratılması ve reddedilmeksizin asap verme hakkında söylemesi kendisine lâzım gelir. Sonra bunun caiz olduğunu ifade ettiğinde sözünün yalan olduğu kendisine söylenir. Ne zaman herhangi bir şeye cevap verirse, söylemiş olduğu şey hakkında o şey kendisine lâzım olur.
Eğer manâya bakarsa o sözünü akim[512] pedaheti ile iptal etmiş olur. Bu ise kendisine[513] caiz olmaz. Kendisinin aslı olmayan hayal etmeden bu nevi de caiz olmaz. Eşyanın hakikatleri, akılların bedaheti ile[514]ne saman idrak olunur? Akıllar ise eşyanın bir araya toplanmasını icabeden mânâları ile toplanmış olanların aralarını birleştiren ve ihtilâfı icabettiren manâları ile muhtelif eşyanın aralarını ayırt edici olarak terkip olunmuştur. Bu ise kendileri ile bu hususa ulaşmak için düşünme ve bakmanın hakkıdır. Sonra bir şeye ilmi olmayan kimsenin, o şeyi bildiğini hiç bir kimse bilip ve iddia edemez. Bir şeye kudreti olmayan kimsenin de o şeye kadir olduğunu kimse söyliyemez. Bilâkis, kudret ve ilmi nefyeden her bilinen o âlimdir, kadirdir, diye ilim ve kudretle vasfolunması ihtimal dahilinde olduğu zaman o kimse acz ve cehaletle vasfolunmuştur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Eğer eşyanın hakikatlerinin sebeblerinden ibaret olan manâlara itibar etmeğe rücu ederse bu husus, kendisine teslim olunmuştur. Ve akim bedaheti ile böyledir, şöyledir demesinin hiç bir manâsı yoktur. Böyle demek ancak tabiatın hakkıdır ve ondan kaçınmak da tabiatın hakkıdır. Sonra Allah'ın yarattığında hakikatte çirkin, şer ve fesadın bulunmasını, bu vasıflardan akıllarda sayılamıyacak kadar bulunduğu halde onları inkâr ediyor. Bilâkis, Allah-u Teâlâ, onları böylece kılması ile fiillerden çirkin olanı kadar onları menetti ve çirkin olanı parça.parça edip[515] ona bakan her akıl sahibine vaitde bulundu. Bunun gibisini aklın bedaheti iledir diye iddia ederek nasıl inkâr ediyor! Sonra onların imamları hayır, şer, temiz, pis olanın bir varlıktan olmasının caiz olduğunu, onunla iki ilâhın olduğunu reddetmek için senviyelerle söz birliğinde bulunmağa devam ettiler. Sonra iki vecihten birisinin Allah hakkında mümkün olmadığına döndüler. Âlemde mevcud olan diğer yönün senviyelerin söyledikleri' şeyi icabettirmesi hakkıdır. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra kendisi ile faydalanmayan şeyin yaratılması hakkındaki itirazı harekete kadir olup başkası tarafından oturtulan[516] şey üzerine onun delâlet etmemesiyle reddedildi. Bu husus, onun akim bedaheti ile böyledir diyerek söylediği sözün yalan olduğunu açıklar. O, ancak kendisine hasmının muvafakat ettiği şey üzere kıyas etmeyi iddia etmiştir, başka bii şey değil. Sonra hasmının dünyada yalan olan şeyden gerçek olduğunu ispat eden kimseye göre akim bedaheti ile iddia etmiş olduğu şey husule gelmiştir. Sonra ona lâyık olmayan fiille yararlanmadan kaçınılmasının bulunması ile cevap vermiştir. Böylece sabit olur ki, fiilden çirkin olan şey, ayniyle çirkin değildir. Ve yine böylece hasmını kadir olduğu şeyde bulur ki, onunla mükellef olmasa caiz olmaz. Binaenaleyh onun küfür ve fuhşiyat gibi binefsihi çirkin olmadığı sabit olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
O, bunun gibisinin küçüklerden geldiği için daha evlâdır. Çünkü küçüklere küfür ve fuhşiyat vasfı lâhik olmaz. Ve onlardan hikmetle vas-folunan nefsine fayda vermeyen fiil meydana gelmez. Onun menfaat hakkında ısrarla söylediği söz, o yönden hikmettir. Fakat zarar yönünden böyle olmuştur. O, akıbeti zarar veyahut .nimete nankörlük veyahut da fiilde Allah'a muhalefet etmektir. Onun red ettiği şey, bu olup sual, kendisini nakzeden husustan cevap verdiği oturaklı olan kimse ile ihtilâf etmiş olduğu şey hakkında hasmına sual sormak lâzım gelmez ki, bununla kendisinin üzerine muvafakat ettiği şeyde ve kendisinde muhalefet ettiği hususlarda gerçekten ne kadar uzak olduğunu bilir. Sonra, hasmının cevabı çok kolaydır. Onu biz geçen mevzularda açıklamıştık. Allah-u alem.
Sonra der ki : O, ihtiyaç için işlediği kimse hakkında söylenilip öne sürülen şey hakkında denir ki; birincisi de kuvvetlendirmeye mâlik olmayan ve Allah'dan talep ederse ve ona niyazda bulunursa o kimse hakkında da çirkindir. Sonra kendisine kulunun isyan edeceğini bildiği şeyle kuluna reddettiği şeyle ona itiraz olundu. O da şöyle cevap verdi; O, bazen hikmet olur, tıpkı iman etmiyen kimseye gelen peygamberin haberini bilen kimse gibi; onu yedirmesi ve benzeri gibi kendi nefsine arız olan ile bilmediği düşünülen kimseye bildiği şeylerden in'âm etmesi caiz olur. Çünkü o zikrettiği şeyin onunla imân etmesi için onu vermesi caiz olmaa ki, onu yapmıyacağım bilir. Ancak onu bu husustan başka yararlar için kendisine verir. Mu'tezile ise, Allah-u Teâlâ, kuluna, kuvveti onunla küfredeceğini bildiği halde kuvvetle iman etmesi için verir iddiasında bulundu. O, bir şeye kadir olanlardan değildir. Sonra itirazlar, Allah'a isyan eden kimse hakkında vukubulmuştur. Hiç bir kimse yoktur ki, kendisine ihsan ettiği kulu isyan edeceğini ve kendi rızasını kazanmayıp bilâkis kendi düşmanlığı ve kendisine sövmekle düşmanlık yapacağını bildiği zaman kendisini hikmet sahibi. olanlardan saysın. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Fakat bu, onun katında ancak dünyada çirkin olur. Çünkü o, kendisine zarar verir ve üzerine elem yağdırır. Bu hususun gaibin emrine ihtimali olmaz. Tevfik Allah'tandır.
Sonra der ki, dünyada olan için imtihan olunmak ve benzeri hususlar olmayınca gaibin fiili kendisinde bulunan şeyin gerçekleşmesi ile dünyada takdir olunduktan sonra bu husus, ona nereden gelmiştir. Çünkü o, inkâr ettiği şeylerin hepsine mukabele etmektedir; onun vasfı bu olan fiilden olduğu için hikmetin dışına çıktığını iddia etti. Amma Allah-u Teâlâ ve onun hikmeti onun hakikati üzere benzeri gibisine akim vukuf etmesinden yücedir, berî ve münezzehtir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra biz Allah-u Teâlâ'nm «Allah bir kimseye, ancak gücü yettiği kadar teklif eder»[517], kavl-i celîlinin tefsirini açıklamıştık. Ve yine onun fiil vaktinde teklifi düşürmesi ve onun üzerine kudreti iptal etmesi hakkındaki sözünün ne denli çirkin olduğunu açıklamıştık. Böylece o, gücünün yetmediği şeyle mükellef olmuş olur. Oysaki, kendisine şöyle denir; nasıl olur? Eğer Allah, onun yapmayacağını bilmiş olsaydı veyahut onun gelecek zamanda yapacağını murâd edip kasdettiğini bilmiş olsaydı. Sizin sözünüzden biri de; kim ki, bir vakitte bir fiili murad ederse, onu gelecek zamanda mutlaka işler. Ancak onu işlemesinden meneden biri bulunursa o başka. Böyle diyorsunuz.
O kimse fiilini yapmaktan men mi olunuyor, veyahut zıttmı mı yapıyor? Eğer «zıttmı yapıyor» derse, fiilden önce[518] iradenin olduğu hakkındaki sözünü iptal eder. Ve kendisine onunla beraber emrin ve kudretin bulunmasını lâzım kılar. Bununla da onların fiili icabeden irâde hakkındaki sözleri batıl olur.", Eğer «menolunur» derse, bununla Allah'ın ilminde yapmıyacağı sabit olan kimseye fiilden meneden kuvvetle teklif vuku bulduğunu ifade etmesi gerekir ki bu, incelendiği vakitte aciz ve menedilmiş olana teklif olur. Her ne kadar teklifi kaldırmakla bir kimsenin Allah, mihnet ve meşakkati kapsıyan hususlardan bir şeyin kendisine verilmeyen ve emir ve nehiy kendisine lâzım olanlardan olmasını iptal ederse de. Bu ise zirveye ulaştığı ifade edilen çirkinlerden biridir. İradenin emri de buna göredir ki, gerçekten[519] Allah-u Teâlâ, kendi hükmünde onun yapmayacağı vukubulan fiilden onu menettiği zaman muhakkak onu menetmesi lâzımdır. Tıpkı irade gibi. Bunda da23 tââtden _ menetme vardır. Çünkü onu kendi ilminde işlemiyeceği sabit olan fiilden menetmiş olur ki onu irade ile menetmesi elbette ki lâzımdır. Bu ise, onun katında hayır ve tââtden menetmektir. Sonra denir ki; rivayet olunan hususlardan biri de şudur : Biri, Allah'ın Resûlü'ne kılıcını çekip vuracakken onun elini tutmak suretiyle onu vurmaktan menetti. Bu menetme din hakkında Peygamber aleyhisselâm için daha doğru ve daha hayırlı mı idi, yoksa menetmcyip serbest bırakma mı? Eğer serbest bırakma daha hayırlı ve daha iyidir derse, Allah-u Teâlâ'nm kulları için din hakkında ondan gayrinin daha doğru ve hayırlı olanını işlediğini ikrar etmiş olur. Eğer menetmesi daha doğru ve hayırlıdır derse, menetmenin daha doğru olduğunu ikrar etmiş olur. Böylece menolunmayan her âsî, daha doğru olanı yapmamış olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Onun, Allah-u Teâlâ'nm «... Eğer gücümüz yetseydi, elbette sizinle beraber sefere çıkardık...»[520] kavl~i celîli ile ihticac etmesine gelince, biz bu hususta onun aleyhinde olan şeyi ve hasmının ona daha çok tabi olduğunu ve onu kendisinden daha iyi bildiğini izhar eden hususu geçen mevzuda izah etmiştik. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, kendisine ihtiyacın ancak kendilerine fiilin hazırlanmaması ile özürlerini gerçekieştirmeyecek şeyle itiraz edilmiştir. Bu manâ kudretin kaybolmasında da mevcuttur.
Şeyh Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Onun cevabı üç yönden verilir : Birincisi : Gerçekten maldan kendisi ile bulunan şey eğer ona ulaşmazsa onun üzerine arız olmaz ve ulaşma fiilînin kuvveti de kendisi ile beraber bulunmaz. Böylece o, kastedileni menetnıez. İki emrin bulunması işinin hal için[521] mümkün olmaması ve her ikisinin de bulunmaması onun gibidir. Ve yine gerçekten mutad olan iş kuvvetin, kulun ihtiyar ettiği şey kadarına ve fiilden dilediği kadarına tabi olmak suretiyle meydana gelmesidir. İşte o kuvvet mutlaka meydana gelir. Ancak o kuvveti ihtiyarını kuvvetle işliyecek olduğu şeyi gayrine sarfetmesi ile kuvvetin giderilmesi müstesna. îate bu kudretin bulunmaması onu zayi etmek iledir. Diğeri ise menetmekle olur. Bunun içindir ki, her ikisi birbirine benzeme-yip ihtilâf etmiştir.
Üçüncü olarak şu cevap veriliyor : Kendisinde kudret bulunmayan bir halde fiilin bulunmasının caiz olmasının ifade edilmesi ile kudretin meydana geldiği sebebin bulunmadığı halde de fiilin bulunmasının caiz olmaması. Böylece sabit olur ki iki vecihten biri, diğerinin benzeri değildir. Tevfik Allah'tandır.
Sonra malı kendisine verilmek üzere çikmasıyle emrin caiz olması bakımından itiraz etti ve şu iddiada bulundu; eğer onun caiz olduğunu ifa-clc ederse sözünü iptal etmiş olur. Eğer caiz görmezse sözünü terketmiştir.
Bu hususa tebliğ olunan ile olunmıyanı tefrik etmek, mutad olan iş ile ve sebeblerin bulunmadığı vakitte fiilin inkâr edilmesi, kuvvetin bulunmadığı zamanda inkâr edilmemesi ile üç yönden cevap verilir. Çünkü iki yönden biri onunla olmaksızın yok olur, diğeri de yok olmaz. Ve yine eğer mülklerin gerçek olan haberin birbiri ardınca gelmesiyle hadis olduğu bilinirse her ikisi hakkındaki cevap, mutlaka ihtilâf etmez olur idi. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bununla beraber, itirazda bulunmanın mümkün olmaması tahakkuk ettiği zaman ki, o da malın, mülkle beraber kendisine verilmesinden ibarettir. Bu husus, Allah-u Teâlâ'nm cismi yaratması île beraber hareket gibi ihtimal dahilinde olmayan ve zarurî olarak hareketin bulunmaması ve ihtiyarî olmaması gibi. Zarurî hareketin çeşidi, bazen acizlikle beraber olur. Kudretle beraber ihtiyarî olma da bunun gibidir. Halbuki kudret eğer fiil kendisiyle bulunmama bakımından olmuş olsaydı, kendisiyle fiilin bulunmaması batıl olurdu. Hatta kudretin bulunmaması ile fiil bulunmuş olurdu. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Görmez misin ki, gerçekten mallar ve sebebler, fiille kâim olmaları ile beraber onların baki kalmaları ile kadim olmaları ve kudretin ipka edilmesi haliyle yasfolunurlar. Önce geçmenin vasfı da bunun gibidir. Al-lah-u a'lem.
Bu mesele hakkında geçen mevzularda zikrettiğimiz delillerden başka delilde vardır. Şöyle ki: Eğer tekaddüm eden acizlik, kudret anında fiilin yapılmasını menetmiş olsaydı, tekaddüm eden kudretin acizlik anında fiili icab ettirmesi mutlaka vacip olurdu. Bu hususun mümkün olmaması, evvelkinin mümkün olmaması gibidir. Ve eğer fiil, kudretin kaybolmasından[522] dolayı vukubuîmuş olsaydı, kudret devam ettikçe fiil de devam etmiş olurdu. Çünkü eşyanın sebebleri, kendilerinin sebeb kılınmış olduğu hususlar devam ettiği müddetçe onların da devam etmesini içabet-tirir. Bu husus, onlarla beraber bulunmasının söylenmesini gerektirir. Sonra gerçekten kudretin fiille beraber bulunmasının mümkün olmadığı iddiasında bulundu. Çünkü Allah-u Teâlâ, onu mevcut olarak görür. Kudretin mevcut olan fiille beraber bulunmasının mümkün olmadığı iddiasında bulundu. Çünkü Allah-u Teâlâ, onu mevcut olarak görür. Kudretin mevcut olan fiille beraber bulunması ise mümkün değildir.
Denilir ki : Var olmakla fiilden fariğ olmayı mı, yoksa onun fiilde bulunmasını mı, kasdettin? Eğer fiilden fariğ olmasını kasdettim derse; akıllı olan kimsenin katında yalanı zahir olur ve şu sözünü de iptal etmiş olur : Onun bedel ile bulunması caiz olur ki o da yok olan acizlikten ibarettir. Her ne kadar fiili yok olarak görüyorsa da yok olanla beraber aczin mümkün olmadığını söylemek vacip olmaz. Çünkü yokluk istenen[523] bir şey değildir. Bilâkis o, kendisi ile meşguldür. Sonra kendisine denir ki : Allah-u Teâlâ, onu fiili ile veyahut fiilden önce veyahut sonra mı dost ve düşman edinir? Eğer fiilden Önce, derse, mümkün olmadığını ifade etmiş olur.
Eğer fiilden sonra derse; onu mevcut olarak görür sözünü iptal etmiş olur. Çünkü o, düşmanlık ve dostluk bulunmadığı halde düşmanlık ve dostluk fiilinin bulunduğunu gerçekleştiriyor. Eğer bulunduğu halde vukubulur, derse kendisine fiilin onunla olmasını nefyetmediği halde sebeb, müsebbeple beraber nıevcud olmuş olur. Eğer, dostluk ve düşmanlığın her ikisini birden mevcud olduğunu görüyor ise, kudret de onun gibidir. Ve yine onu hangi hal üzere görürse, kudreti de onunla beraber görür. Çünkü biz, bir şeyin bırakılmasını ve çıkarılmasını, o şeyin çıkması ile ve bırakılması ile beraber olduğunu görürüz. Bırakma ve çıkarmanın hakkı bir şeyi olduğu gibi görmesiyle iptal edilmez. Zikrettiğim husus da bımun gibidir. Çünkü onun mevcud olarak görmesi caizdir. Sebeplerin hepsi de onunla beraberdir ve ondan uzaklaşmaz. Kuvvet de bunun gibidir. Bilâkis böylece görmesi vaciptir. Tıpkı böylece sebeplerle beraber görmesi vacip olduğu gibi.
Genel olarak denir ki; gerçekten fiilin yokluk vakti vardır ki, o da fiilden önceki zamandır. Bir de var olduktan sonra yok olması vakti vardır, o da kendisinden sonraki vakittir. Bir de var olma vakti vardır ki, o da içinde bulunduğu vakittir. Allah-u Teâlâ, onu, baskasıyle değil, zikro-lunan şey üzere fiilinin halleri ile beraber görmesi mümkündür. Kendisinde fiiller ve mekânlar vaki' olan vakitler de böyledir. Sebepler de buna göre ifade edilir. Bunun gibi, kuvveti fiilden evvel yok olarak görür. Fiilden sonra var iken yok olmuş görür, fiille beraber de mevcud olarak görür. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Onun «yahut söyleyip yazdırmağa gücü yetmezse», sözü ile ihticac etmesine gelince; o husus, geçen mevzularda açıklanmıştır. Bununla beraber güzel bir ifade olmadığı ihtimali de vardır ki, o da acizliğe güçlü olmasıdır. Ve yine onun delili bizim açıkladığımız husustur ki, kudretin tamamı başlangıçtan önce olmaz[524]. Halbuki hepsi kendisine izafe edilmiştir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra kadir olmadıkça iman etmez ve iman etmedikçe de kadir olmaz dedi. Bu ise, onun ebedi.olarak imansız kaldığını ifade eder. Tıpkı kendisine ip ulaşıncaya kadar çıkmadığı zaman kuyuya düşen gibi. Ve kendisine ip ulaşmamıştır ki, kuyudan çıkıversin. Bunun cevabı, eşyadan sebeblerle beraber vaki olan ve ne sebeplerden önce ve ne de sonra bulunmayan hususlardan zikrettiğimiz şeyler kapsamaktadır. Sonra bunu ilmi anlamadığı ve kendisinde bulunmadığı zaman, kudretin ilim için vaki' olduğunu söylemez. Zikrettiğimiz hususlar da bunun gibidir. Onun iddia da bulunduğu şeyin aslmm bulunması, onlardan her birinin, diğerinin önceden bulunması ile bulunur diye ifade ettiği vakitte büyük olur. Amma onunla beraber bulunmasına gelince; dîn ve dünya işinin ekserisi onun üzerinedir ki, beraber bulunan iki şeyden birinin diğerine tekaddüm etmesi caiz olmaz. Sonra vasfı geçtiği şey üzere bırakmak ile kendisine itiraz olundu. Bu hususa eğer kendisine haya rızkı verilmiş olsaydı, vicdanı kendisine bu hususu söylemeye müsaade etmezdi demekle cevap verme külfetinde bulundu ve bunun üzerine dedi ki : Grçekten bir şeyi bırakmak, o şeyin elinden dışarı çıkmaktan başka bir şey değildir. Güç ise fiilin gayridir. Kim ki ona bakarsa yalanım bilir. Zira bırakmak, düşüncesiz ve bedahetle çıkmaktan başka bir şey değildir.
Gayri olmadığı vakitte kendisine fiili gerektiren hususlardan çıkmaktan başka bir şey bulunmaz. Fiili işle memesiyle çıkmanın bulunması caiz olur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, hasmına cevabı, buna...[525] benzeyen şeyle ihticac etti ki belki bu ona yarar sağlamış olur. Sonra yine kendisinde hiç bir illet bulunmadığı halde güçsüz ve takatsizim diyerek, kendisine muhtaç olduğu süsünü[526]veren kimsenin sözünü hasmına delil olarak gösterdi ve bununla kuvveti nefyettiğini kastetmediğini iddia etti. BununU ancak zinde ve refahda olmadığı hususu nefyettiğini murad ettiğini ifade etti. Bunun delili ise. soran kimsenin ona avdet ederek bilâkis senin gücün vardır, fakat sen, benim yardımımla ferahlanıp sevinmezsin. Ben felanm ihtiyaçlarını taksim ettim, nasıl oluyor da sen benim gücüm yetmez diyorsun?
Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Onun iki yönden cevabı vardır.
Birincisi : Onların her ikisi de doğrudur. Çünkü zinde ve ferahlı olmamak kuvveti ortadan kaldırır. Onunla ayakta durması raümkün olduğu için kendisinden ferahlık ve zindelik hasıl olur. Böylece de kuvvet bulunmuş olur. îşte o dediği şeyin kendisidir. Bunların ikisi de bilinen şeydir. Bunun içindir ki onlardan birine yalan denmesi caiz olmaz. Onun söylediğine göre onlardan birine yalan lâhik olması caiz olur.
İkincisi : O, muhtaç olan işe göre görüşünü ifade etti. Şöyle ki; kendisi ile kaim olursa ona kudret denir. Görmüyor musun ki, o, başkasının ihtiyaçlarmin varlığı ile ihticac etti. Malumdur ki, gerçekten o kudret, ondan zail olmuştur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Kâfirin, küfür halinde imanla memur olduğunu iddia etti. Bunun te'-vil ve tefsiri şöyledir : Gerçekten nehiy ona tekaddüm etmiştir. Bunun üzerine o, tekaddüm eden kudret ile ona kadirdir, demesi gerekir. Onun, evvelki mesele hakkında terk olduğunu iddia etmesi de bu meyanda ifade edilmiştir. Çünkü müslümanlar böylece ilerliyor, deyip onu mümkün olan hususa yöneltti. Diğeri hakkmda ise böyle bir ifadede bulunmadı.
Biz Allah'ın izni ve tevfiki ile deriz ki : Müslümanlardan hiç bir kimse yoktur ki; onun nezdinde, kâfir, küfür halinde iken bulunduğu hal üzere kadirdir demesin. Öyle ise emir hakkında söylediği gibi kudret hakkında da söyle. Çünkü sözde olsun, elde etmekte olsun her ikisinde de manâ birdir. Sonra onun müslünıanlarm sözünü te'vil ve tefsir etmesi, öyle bîr yönde olmuştur ki, her müslüman gerçekten onun hatırına gelmediğini bilir. Bilâkis herkesin aklı, onun ihtimal dahilinde olduğunu görmez. Eğer kâfir olması için çalışmasını gerektirseydi, küfürden nehyedümiş ve bulunduğu halde de emredilmiş olmazdı. İçinde bulunduğu zamanda bulunmadığı hal ile memur ve nehyedilmiş ve zıtları ile de muhatap olmuş olunca ikinci, üçüncü ve nihayetsiz zamanlar içinde de böyle olurdu. Bu hususlar gerçekten emir ve nehyin bulunmasını batıl kılar. Çünkü o, her şeyle ikinci vakit için emrolunmuş, zıttuıdan da nehyolunmuş olur. Halbuki o, bu hususlardaki emri yerine getirmiş olmadığı gibi nehyedileni de irtikâp etmiş olmaz. Çünkü o, emrolunduğu veya nehyolunduğu gelecek olan her zaman da böyledir. Böylece fiil de ebedî, olarak emrin ve nehyin gerçekleşmesi batıl olur. Ve emri kabullenme ve nehyedileni irtikâp etme haline rücu eder ki bu da çok uzak bir ihtimaldir. Sonra hasmının sorusunu öyle bir yönden zikretti ki, hasmı, sözünü[527] ihtimal dahilinde görmez; ve diyor ki : Siz kendinizde kudretin bulunduğunu ispat ettiğiniz[528] zaman siz, Allah'ı ona benzetmiş olursunuz. Bu hususa cevap olarak şöyle diyor : O, senin kadir olduğunla vacip olmaz. O, gayri ile değildir. Binaenaleyh, bu hususta benzetme olmaz. Tıpkı ilim hakkında ifade edildiği gibi.
Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Eğer herhangi bir şeye Allah'ın emri ile kadir oldun ise senin kudretinle Allah'ın kudretinin zail olması caiz olmaz. Tıpkı Allah'ın emri ile bir şeyi bildiğin vakit senin ilminle Allah'ın ilminin zail olmadığı gibi. Ve sonra, gerçekten soru iki yönden vukubul-muştur.
Birincisi : Kudretle tek basma kalmak, bununla senviyelerin sözünü nakzetmek için delil getirdin. Bu hususta da aynı şeyi ifade etmen gerekir.
İkincisi ise : Gerçekten o husus, fiil bulunmadan önce fiil için Allah'a muhtaç olmamam icabettirir. Allah-u Teâlâ'nin her hangi bir kimseyi kendisinden müstağni kılması caiz değildir. Eğer «Allah'a bakî kalması hususunda muhtaç olur», dersen o, sence mümkün olmaz. Çünkü onun ihtimali[529] bulunmaz. Eğer «başkası meydana gelir» dersen, onu bir vakit için kendisinden gani kılmış olur. Kulluğun bulunması ile beraber eğer o husus bir vakit için caiz olsaydı ebediyyen böyle olması caiz olurdu. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Bu konuda asıl olan şudur ki : Gerçekten kudretin fiil için olmaması mümkün değildir. Fiilden olmayan acizlik de böyledir. Sonra bir vakitte fiile kadir olması, ikinci bir vakitte de aciz olması caiz olur. Çünkü bunun gibisinin bulunduğu bilinmektedir. Buna göre Allah-u Teâlâ, olması mümkün olmayan şey için kuvvet vermiş olur. Bu husus ise, kuvvetin fiil için olduğunun fasid olduğunu ifade eder. Binaenaleyh kendisine bu husus akim icabettirdiği şeyi yani, kudretin daha önce geçtiğini söylemek mümkün olmadığı için onun ancak fiil için olduğunu34 ifade etmesini gerektirir. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra kendisine Firavun'un işi ile itiraz olundu. Şöyle ki : Eğer Firavun imân etmeğe kadir olmuş olsaydı, Allah'ın ilmini iptal etmeğe kadir olurdu. Bu husus Firavun hakkında böyle olduğu gibi Allah'ın indinde imân etmiyeceği bilinen herkes hakkında da böyledir. Bu görüşe cevap olarak şöyle der : O, vacip olmaz. Zira kudret, olmıyacağı bilinen imânın gayridir. Eğer onu kuvvet hakkında[530] lâzım kılarsak, emir hakkında da aynı hususu söylemeniz ise elbetteki lâzım gelir.[531] Sonra âlemin yaratılması üzerindeki Allah'ın kudreti ile itiraz etti ki, Allah'ın ilminin iptal edilmesi için kudretle vasfolunması caiz olmaksızın bu husus mümkün olmasın. Birinci mesele de bunun gibidir. Sonra Hüseyin'e, sözü mutlak olarak ifade edip ortaya atmakla itiraz etti. Hüseyin, onunla iman arasını beyan ederken mutlak olarak ifadede bulunup ortada konuşmayı tercih etmiştir. Sen onun, Allah'ın ilmini iptal etmek hakkında da böyle ifade ettiğini söyler misin? Sonra der ki, o nasıl olursa olsun Allah onu bilir. Amma, olmadığı zaman Allah'ın ilminden çıkmış olur.
Allame Ebu Mansur (r.h.) diyor ki : Onu nazarı itibare almanın yönü, onun kadir olduğu şey üzere değildir. Fakat itibar edilecek husus onun daha salih olanı ifade etmesi yönüdür. Şu malum olan bir gerçektir ki; eğer Allah, onun mâlik olduğu şeye malik olmamış olsaydı, sapıttığını sapıtmağa, kendi Rasûlü'ne itaati menetmeğe kadir olmazdı. Binaenaleyh onun azgmîık ve sapıklığı daha az, itaat etmesine ise daha yakın olur idi. Buna göre daha salih olanı söylemek yersiz ve batıldır.
İkinci olarak denir ki : Onun, Allah'a iman etmiyeceği haber verildiği zaman, onun, kendisinin düşmanı olduğunu muhakkak bilirdi. Düşmanı mukadder olanı kötüleyip anlamamağa kadir kılınması onun kendi mülkünü bozup yok etmeğe ve rububiyetini iptal etmeğe güçlü kılması aklın bedaheti ile anlaşılır ki hikmet sınırının dışına çıkmak olur. Maamafih bu hususta düşmanına en büyük nimet ve minneti sağlamış olur. Onun kendisine şöyle demeğe hakkı vardır : Benim, senin üzerinde her türlü nimetim[532] vardır. Yahut ta şöyle der : Cahil olan, bir Rab olmayan şeyle beni, rububiyetini nakzetmeğe malik kıldın. Senin hikmetini, yalancı, hikmet sahibi olmayan ile gidermek için bana güç verdin. Onları yapmak için beni kudret sahibi kıldın. Onları yerine getirmek için bana emir verdin, muhakkak olarak sen bilirsin ki, gerçekten ben dileseydim, mutlak yapardım. Bunun üzerine senin rububiyetin tamamlanır, sana hikmet, noksansız olarak verilirdi. Benim, senin üzerindeki nimetim[533] çok büyüktür. Sana verdiğim nimet de daha geniş kapsamlıdır. Öyle ise senin hangi nimetinle beni azaba çekersin, hangi hikmetini bana emredersin? Bunların hepsi, senin için benimle tamamlanmıştır. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Üçüncüsü : Hakikaten iki ilâh bulunduğunu söylemenin fasid ve batıl olduğunu bilmenin yolu ancak birisinin kudretinin ancak diğerinin bilmediği şeye karşı geçerli olmasıdır. Bu husus ise aksinin vukubulmasını icabettirir. Eğer bu ulûhiyetin fesada uğramaksızın caiz olmuş olsaydı, tevhit ehlinin senviyelerin sözünü ve görüşünü iptal ettikleri husus hakkındaki sözleri batıl olurdu. Onun «Gerçekten Allah, o kimse iman etmiş olsaydı, nasıl iman ettiğini bilirdi», sözüne gelince bu, kendisinde hiç bir yarar bulunmayan bir manâ ve ifadedir. Çünkü onu bilmesi ile beraber,
onun iman etmiyeceğini bilir miydi, yoksa bilmez miydi? Eğer hayır derse, onu yani Allah'ı bilmez ve anlamaz kılmış olur. Eğer evet derse, kendisine, işte, şimdi bu hususta karşılıklı talepler vukubulur denir. Sen, «Sğcr iman ederse, onun ilminin dışına çıkmaz» dedin. Sahi! Nasıl çıkmaz? Onun oîmıyacağmı bilmiyordu, halbuki oldu. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Amma Onun, «Eğer onun üzerine kadir olmasaydı, zemmedilmiş olmazdı» sözüne gelince; o, tıpkı kelâm etmek gibidir. Aralarında hiç bir fark yoktur. Bunun delili de onun sözü olmasıdır. Bilâkis, en müthiş derecede zemmedenin zemmi, onun üzerine vaki olur. Zira o, kendisi ile geldiği husustan kaçınarak kudreti yapmış oluyor. O husus, bizi ilgilendirmez. Çünkü kudret, imanın gayridir demesi ise yine reddedilir. Çünkü bu ifadede lâzım olmayı meneden husus vardır.
Bilâkis, o kudret, imanın gayri olduğu için lâzım olur. Sonra onu emirle itibare alması fasittir. Çünkü o, kendisi ile kulluğu istemektedir. Binaenaleyh zilleti ve kulluğu zahir olur. Kuvvet ise yücelik, yükseklik ve her şeyden müstağni olmak demektir. İşte bu yöndür ki, bununla Allah'ın gayrinin rububiyeti iptal olunur. Halbuki emirde bu husus yoktur. Oysaki emir ve nehiy olmamış olsaydı iman eder, iman etmeyip küfreder, kadi? olur ve kadir olmaz demenin hiç bir manâsı olmazdı. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Sonra, gerçekten kudretin semeresi fiildir. Zikrettiğimiz hususlar, fiille olur, emirle değil. Bunun içindir ki emir, emirle zikrettiğimiz şeye vukubulmuş olmaz. Halbuki kadir kılmakla mülk sahibi, zengin ve halef olarak bırakılmış olur. Bu hususlar noksansız ve tamam olarak bulunduğu vakitte de Rab ve İlâh plur. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Ve sonra gerçekten biz, zikrettiğimiz yönden ilmin yolu akıl olan hususla itiraz ettik. Emir ise aklın icabettiği şeyle zıt düşmez. Eğer emir olmamış olsaydı, akılla olan evvelkisi kötü ve bilinmez olurdu. Binâenaleyh emir hakkındaki hikmetin yönünü ya bilir veyahut ta bizim bildiğimiz şeyi bilmez. Böylece kendisine ikinci yönün bilinmesi güç olan şeyle onu reddetmesi vacip olmaz. Kuvvet ancak Allah'tandır.
Zikrettiğim hususu, dünyadaki işler teyid eder ki her kuvvetli olan yücelir ve kuvveti ile yükselir. Yüce ve büyük olan da bir şeyle emrolunmaz. Öyle ise, emirde zillet ve kul edinmek olduğu sabit olur. O ise bunu icabettirmez. Kudret sahibi kılmakta ise onun yüksekliğini ve yüceliğini jcabettirir. Tevfik Allah'tandır.
Sonra, kudret bulunmadığı vakitte zayi olmaz[534], kudretin bulunması kastolunan fiili icabettirir. Emrin hakkı ise lâzım olmayı gerektirir. Yoksa fiilin var olmasını değil. Nice emirler vardır ki orada emirleri kabul edenler yoktur. Bunun içindir ki, o, vacip olmaz. Allah'ın hakkında zikrolunan husus ise o, Allah'ın kudreti, dilediğinin olması ve saltanatının cereyan etmesidir. İşte Allah'ın böylece nıbubiyeti tamam olur. Bizatihi yüce olmasını gerektirir. Kendisinde korkudan zikrolunan şeyin bulunması caiz olmaz. Bilakis onunla hikmeti tamamlanır. Ve rütbesi yücelir. Bunu gayri için icab ettirmesi ise çelişiktir. Görmüyor musun ki, seneviyelerin sözü, zikrettiğim hususlarla nakzolunmuştur. Onların sözü, Allah hakkında benzeri gibisine zıt düştüğü için kabul olunmaz ki, Allah, bildiği şeye kadir olur ki, o, onu işlemez. Bu takdirde rububiyetini nakzetmeğe[535] kadir olur. Onun gibisini itiraz ederek ve onu vacip kılarak, Allah'ın gayrinde olduğunu ifade ettiler. Bizim mevzubahs ettiğimiz husus da bunun gibidir. Başka bir yön de vardır ki o, Allah-u Teâlâ'ya, onun şöyle kudreti vardır ve böyle ilmi vardır, sözü ile kudret ve ilim vacip kılmaz ki, bunun hiç bir manâsı yoktur. Bu ise bunları Allah'ın gayrinde gerçekleştirir. Öyle ise ona itiraz etmek lâzımdır. Ve yine gerçekten Allah-u Teâlâ, kendi zatı ile kadir ve âlimdir. Zikrolunan şeyle Allah'ın vasfolunması mümkün değildir. Çünkü bununla Allah'ın rububiyeti tamam olmuş, ulûhiyeti ve saltanatı yücehniştir. Allah'ın zatı ile mevsuf olan şey, başkasının, onun üzerine hâkim olması ve kudretinin üzerine cari olması sabit olduğu zaman o hususlardan olmuş olur. Tıpkı kendilerinde birbirlerine benzeme-yip muhtelif olan arazlar ve kendileri için bulunan cisimler gibi. Veyahut kendi nefisleri ile kaim olan cisimler ve onlarla bulunan arazlar gibi. Sonra Allah-u Teâlâ'nın onların üzerine hükmü ve sultası caridir ve onlara maliktir. Eğer Allah'a takdirini iptal ve tedbirini noks anlaştırma, ilmini giderme, haberinden hakikati nefyetme gibi hususları isnad edersek Allah, gayrinin kudreti altında ve başkasının hükmünde olur idi. Allah-u Teâlâ, bu gibi hususlardan büyüktür, yücedir, berî ve münezzehtir. Bununla beraber bu hususları ifade etmek emre rücu' eder ki, biz onu beyan ettik.
Kudret hakkında kaderiyelere göre iki mesele vardır kî, bunlar Al-lah-u Teâlâ'mn bizatihi kadir olmadığını icabettiriyorlar.
Birincisinde; onlar diyorlar ki : Allah-u Teâlâ, kulların hareketlerine ve sükûnet bulmalarına kadirdir. Vaktaki Allah, kulları o hareketler ve sükûnetlere kadir kıldı. O fiillerin üzerine olan kudreti kendisinden zail oldu. Bunun üzerine gerçekte Allah-u Teâlâ, gayri ile kadir olmuş olur. Çünkü o, bizatihi bulunduğu hal üzere olur. Eğer o kudret Allah'ın zatı için olmuş olsaydı gayrini onun üzerine kadir kıldığı vakitte kendisinden zail olmazdı[536] ve,[537] bunu açıklayanlardan biri de Allah-u Teâlâ,' bizatihi her şeyi bildiği vakitte başkasına bildirdiğinde kendisinden ilmi gitmez. Kudret de bunun gibidir. Bununla beraber arazların cisimler için başka olmasının[538], delilleri cisimlerin arazlar olmaksızın bulunmalarıdır. Görünen husus hakkındaki ilim ve kudretin başka olmasının illeti de bunun gibidir ki, her ikisi de kendisi için olanın gayridir. Allah-u Teâlâ hakkında ifade ettikleri sözde böyledir. Bu hususa daha fazla açıklık getiren husus da şöyle İfade edilir ki, eğer onu mecburî bir hareketle hareketlendirmeyi ve mecburî bir sükûnetle durdurmayı kendisinde kudretin bulunması ile beraber murad etmiş olsaydı, ondan o kudreti almadıkça onun üzerine kadir olmazdı. Bunun üzerine Allah'ın o kudretle kadir olduğu sabit olur ki, o da kendisinden gider ve kendisine döner. İşte bu arazların hakikati ve cisimlerin de sıfatıdır. Kuvvet ancak Allah'tandır.
ikincisi : Gerçekten Allah-u Teâlâ, kulunu bir şeyin itlafına kadir kıldığı vakitte Allah'tan murad ettiği şeyin ibkâ etmesine olan kudreti gider. İbkâ etmek ise, Allah'ın fiilidir. Hakikatte kendi fiili olan, o fiilden menedilmiş olur. Kim ki başkasını menetme ihtimali dahilinde olursa, onu serbest bırakma ihtimalinde de olur. Birincisinde aciz kılmak, ikincisinde ise kadir kılmak vardır. Her ikisi de kendisine başkası ile vacip olur. Allah-u Teâlâ, bunlardan beridir, münezzehtir.
Sonra Kâbı diyor ki: Biri derse ki, kadir olan bir vakit o kudreti ile bir şey yapmaması caiz olursa niçin böylece bir çok vakitler caiz olmaz? Tıpkı Allah-u Teâlâ bununla vasfolunduğu gibi.
|